klszesz349

1296 K. M0SZYN5 KULTURA LUDÓW,

młrus. s o p i ł k a, serb.-chorw. s o p i 1 a, s 6 pil k a, s o p e 1 i c a. Etymologia wszystkich tych wyrazów jest zupełnie jasna i wszystkie są nieposzlakowanie rodzime (cf. słowa: piskati, pisnęti itd., svirati^J i sopóti, sopiti^{1 2}).

Jak dwa ostatnie z powyższych terminów, urobione od czasowników svirati i sopeti, łączą Bałkany z Rusią, tak znów termin 4., urobiony od *perbirati (ob. s. 1288) wiąże (zachodnie) Bałkany ze Słowiańszczyzną zachodnią. Ten termin czwarty mógł pierwotnie oznaczać część siesieniek (§ 827), ale mógł też bardzo dobrze służyć do określenia cewki z melodycznymi otworkami w złożonym klarnecie {cf. fig. 307 itp.), a nawet mógł być w ogóle nazwą piszczałki posiadającej otworki melodyczne, co odróżniało ją od piszczałki bez otworków.

Fig. 364. Gęśle asymetryczne z Witebszczyzny. Białoruś północna. ZSSR. N. Privałov, Zapiski (ob. objaśnienie do fig. 320), s. 25 fig. 19.

Wreszcie jest jeszcze jeden, 5. termin słowiański, służący do określenia cewki używanej w celach muzycznych: duda, dudka³. Mają go wszyscy Słowianie północni oraz cząstka Serbochorwatów (duda, dudaljka). Niektórzy językoznawcy uważają go za pożyczkę z języków tureckich (z osmańskiego); inni za wyraz rodzimy. Wydaje się, że słuszność jest po stronie ostatnich, ale zupełnej pewności w tym względzie pozyskać nie można⁴.

881. Oprócz aerofonów piszczałkowatych znali też Słowianie od prawieku trąby. Co prawda ogólnosłowiański wyraz tręba jest z całą niemal pewnością pochodzenia obcego; mają jednak przecież Słowianie (i Bałtowie) odwieczną własną nazwę dla trąby: rogi. (lit. rag as). Narzucające się tłumaczenie tego terminu, jako wywodzącego się od nazwy dla zwierzęcego rogu, nie wydaje się być pewne. Przez wzgląd bowiem na nie decydującą co prawda okoliczność, że słowiańskie (i bałtyckie) rogi wykonywane są zwykle z drzewa, nie zaś z rogów zwierzęcych, można by tu wskazać na prastary rdzeń słowiański rog-, reg- 'brzmieć, dźwięczeć’, przechowany m. i. w wyrazach : błrus.imłrus. rohotati, rehotati 'śmiać się głośno⁵, roh 'las⁵ (cf. słów. śuma, śumava'to samo’)S poi. rzegotać 'wydawać głos (o trzodzie chlewnej, ptakach, żabach)’, słoweń. regetati 'kwakać jak żaby’ itd. — Nie będziemy jednak obstawali przy takim tłumaczeniu, tym bardziej że nie posiada dla nas żadnego głębszego znaczenia. Faktem bowiem jest — jak wynika ze świadectw pisanych i z mnóstwa danych etnografii —, iż Słowianie od prawieku do dnia dzisiejszego znali i znają trąby, zoyiąc j© — zupełnie niezależnie od materiału, z którego są wykonane — rogami lub rożkami^{5 6}; o pożyczce więc tych instrumentów od ludów obcych nie może być mowy.

mknięte wargi, doprowadzając je do stanu elastyczności. Ustniki nie są tu ani klarnetowe, ni też obojowe, lecz są tylko cewką i posiadają podrzędne znaczenie; trąba jest w gruncie rzeczy jedynie głośnikiem; głos idzie od napiętych warg, co drgając wypuszczają powietrze okresowo i powodują efekt podobny do tego, jaki by zachodził podczas dęcia przez wielki stroik warżkowy (obojowy).

Właściwe trąby pozbawione ustników albo

Różnicę między piszczałkami a trąbami — wbrew C. Sachsowi — nie zawsze łatwo jest po

Fig. 365. Sposób gry na asymetrycznych gęślach północno-bia-łoruskich. N. Priva-łov (j.w.), s- 25 fig. 20.

dać. W szczególności — ■wtedy, gdy mamy do czynienia z małymi trąbkami z wsadzonym w nie ustnikiem klarnetowym łub obojowym (tzn. z pi-skawką języczkową lub warżkową) z jednej, a zaś z krótkimi klarnetowymi (czy obojowymi) piszczałkami zaopatrzonymi w duży trąbko waty głośnik z drugiej strony. Zasadą w odniesieniu do typowej trąby ma być, że podczas gry na niej grający bardzo silnie napina obie przy-

posiadające ustniki zwykłe (nie klarnetowe ani obojowe) bywają u Słowian bardzo różnych rozmiarów i sporządza się je bądź z samej tylko kory zwiniętej spiralnie, bądź też — zupełnie pospolicie na ogromnych

1

Najbliżej tego słowiańskiego wyrazu stoją: stind. svarati 'dźwięczy, rozlega się’, svaralj, svarafc 'dźwięk, ton’; lit. surma 'piszczałka, obój⁷.

2

* Ob. Bruckner, Słownik etymologiczny języka polskiego, r. 1927, s. 481

3

   Niezależnie od tego duda oznacza u Słowian 'klarnet z komorą powietrzną’.

4

   Właściwie mówiąc, jest jeszcze i 6. termin dla pewnego rodzaju prymitywnej piszczałki wspólny Słowiańszczyźnie północnej (zachodniej) i południowej (też zachodniej). Ob. o nim odnośnik 1 na str. 1245. Jednakowoż termin ten (jak może zresztą i niektóre podane w tekście) mógł powstać niezależnie na północy i południu, na tle istniejących tu i tam jednakowych czasowników, nadających się do przezwania da

5

   Nie jest może wykluczone, że należy tu i ogólnosłowiańska nazwa rośliny Typka sp.\ rogozi.; ta sama bowiem roślina nosi też wyraźnie dźwiękonaśladowczą nazwę: wkrs. p'erdun (porówn. z tym wyżej s. 1245 odn. 1).

6

   Do dziś przechowali ten termin w odniesieniu do trąb z drewna i kory przede wszystkim Wielkorusi oraz znaczna część Słowian południowych (ci ostatni dla trąbek obojowych etc.). Białorusini, używając na codzień terminów truba, trubió, w pieśniach (obrzędowych i innych) mówią o „rogach" wzgl. „rożkach" (zamiast trubić słyszymy: ihrać u raźok, tzn. 'grać na rogu⁵). To samo jest na Polesiu. Słowianie zachodni, Rusini karpaccy i część Serbochorwatów północnych posługują się dziś, gdy chodzi o trąby ^ drzewa, wyłącznie nazwami obcymi (tręba,

7

nego narzędzia.