klszesz430

1454 i. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

Zastaje jednak boginkę już samą jedną, siedzącą nago na kamieniu; zaprasza go ona, by przy niej siadł, a po chwili — by się przy niej położył... Kury odpiały i Świtało, kiedy Stojan powrócił do domu z poleceniem od demonicznej kochanki, aby udał się w podróż dO' Stambułu, zaś wracając stamtąd zabrał ją do swej chaty i powiedział rodzinie, że ją porwał z dalekiego sioła. Jak zleciła, tak się stało. Stojan pokochał młodą żonę-boginkę i miał z nią dziecię, lecz gnębiła go troska, demon bowiem krył się zawsze wraz z dzieckiem w biały dzień, a ukazywał tylko nocą. Boginka dostrzegła, że Stojan usycha ze zgryzoty, i zapytała o powód. Gdy jej wyznał, co go gnębi, objaśniła mu, że ciąży na niej przekleństwo matki. Ostatecznie oboje młodzi wraz dzieckiem udają się do znanego nam źródła, i stara samo* diwa przebacza córce, zdejmując z niej klątwę; za czym obdarowuje ją złotym pierścieniem, zięcia ozdobnym pasem, wnuczę naszyjnikiem z czerwonych korali i pocałowawszy wszystkich troje znika im z oczu¹.

906. Ballady podobne stanowią niezwykle swoistą i charakterystyczną cechę literatury ustnej Słowian bałkańskich, zwłaszcza zaś Bułgarów. U północnych — pomijając nieliczne na ogół analogiei dalsze odpowiedniki — nic podobnego na taką skalę, jak u tamtych, nie znajdujemy. Niezależnie od tego mają też bałkańscy Słowianie garść osobliwych ballad o fantastycznych metamorfozach ludzi w zwierzęta, jak tego dowodzi chociażby jedna z pieśni bułgarskich takiej mniej więcej treści: Stojan chce się zaręczyć, ale matka mu nie pozwala, gdyż rok jest ciężki i życie trudne. Rozżalony chłopiec prosi Boga, by go przemienił w siwego jelonka, aby mógł pobiec w las i paść się „drobną trawą". Bóg wysłuchał prośby i uczynił, jak chciano. Pewnego razu matka Stojana poszła z sąsiadką po drwa do lasu; wnet ukazał się jelonek „różkami chrustu nałamał, | pyskiem go poukładał*. Po powrocie do wsi matka zwołała sąsiadów i opowiedziała o widzianym. Wybrali się wieśniacy do lasu i ustrzelili jelonka „między dwoje czarnych oczek, | między białe serduszko". Wtedy zwierzę zakrzykło: „Rąbajeie mię, zarąbajcie... Matce jej dział zgotujcie. { Matko, białe serduszko, | Niech je, niechże się naje, j Stojanowe serduszko!"²... — Metamorfozie młodzieńca w jelenia odpowiada przemiana dziewczyny w łanię, również nieobca pieśniom bałkańskim. Znajduje ona pewną analogię w przeobrażeniu dziewczyny w sarnę, znanym niektórym Słowianom północnym, jak wynika na przykład ze słowackiej ballady: V śirokej dolinę j Srnka vodu pije | A Janićekna ńu streżie, | Że ju on zabije. | „Nestreż, Janik, nestreż, | V e d som ja nie srnka, | Ale som ja v tychto horach j Za-kliata panenka. | Zakliala ma mamka, | V sobotu za rana, S Że som ja tym naślm k r a v a m 1 T r a v y nenażala³. I tu

więc, jak wcale często w słowiańskich pieśniach, przeobrażenie w zwierzę jest efektem (matczynej itp.) klątwy (cf. w tym związku balladę

0    dziewczynie zamienionej w drzewo: s. 1456).

Wątek metamorfozy człowieka w zwierzę napotykamy też m. i. w balladzie o dziewczynie, oddanej nieszczęśliwie za mąż w dalekie kraje

1    powracającej do rodzinnej zagrody w postaci ptakaPieśni tej poświęcił niedawno obszerne studium F. Kołessa (a przed nim pisali już o niej Ć. Zibrt, J. Horak oraz V. Hnatuk)^{1 4}. Studium Kołessy jest doskonałym przykładem tego, w jakich warunkach pracuje się u nas nad syntetycznymi ujęciami z dziedziny etnografii. Pomimo że Kołessa, znany specjalista w zakresie pieśni ludowej, włożył w swą wyczerpującą rozprawę ogromny wysiłek, starając się zebrać i uwzględnić wszystkie słowiańskie warianty ballady, o jakiej mowa, nie napotkał w wertowanej przez się literaturze i w szczególności w dawniejszych opracowaniach specjalnych (ob. wyżej) żadnej wzmianki o występowaniu jej na Bałkanach; co do mnie zaś, to jeszcze przed kilku miesiącami znałem zaledwie dwie jej odmianki bałkańskie: jedną (tę zdążyłem podać prof. Kołessie) znalazłem w cytowanej tu wielokrotnie antologii B. Angelova i M. Arnaudoya (s. 107 nr 35) oraz w systematycznym wykazie pieśni A. Stoilova (Pokaza-lec na pećatanitś próz XIX vek balgarski narodni pesni, t. 1, r. 1916, s, 47) zaś drugą w przytaczanej już również wyżej książce I. Jastre-bova (r. 1886, s. 216 sq.); pierwsza ma pochodzić z południowej Bułgarii, drugą zapisano na pograniczu południowej Serbii i zachodniej Macedonii. Tymczasem w otrzymanym niedawno, wymienionym na str. 1452 zbiorze ballad B. Angeloya i Ch. Yakarelskiego (Senki iz nevidelica, r. 1936) czytam na stronicy 137, że pieśń tu omawiana „znana jest we wszystkich krajach bułgarskich"!⁵.

Co do Słowiańszczyzny północnej, to Kołessa poświadcza ową pieśń dla Morawian, Słowaków, Polaków i wszystkiej Rusi; punktów wyjścia dla niej doszukuje się w sposób zresztą bardzo ostrożny na zachodzie, na Morawach.

Bo szeroko rozpowszechnionych utworów należy m. i. także ballada o dziewczynie, co skutkiem klątwy została zamieniona w drzewo.

1

Motyw to nawiązujący do pospolitych wierzeń o duszy w postaci ptaka

2

¹ Ib. s. 82 nr 9.    ² Ib. s. 107 nr 34.

3

tt M*»rlSto slovenskych l'udovych ballad, r. 1923, s. 16 nr 3 (Lubietova).

4

(cf, § 450).

5

Ob. F. Kołessa, Lud słowiański t. 4, r. 1938, s. 20.

⁸ Z podanych tam wskazówek co do wariantów pierwszą musiałem jednak odrzucić, gdyż nie dotyczy odmianki, lecz pieśni identycznej z tą, jaką uwzględniono w tekście; w każdym razie pozostało jeszcze 5 danych. Z nich dwie sprawdziłem; odnoszą się do pieśni z płn.-zachodniej Bułgarii. Razem zatem byłoby już wraz z tekstem ogłoszonym przez Jastrebova 7 odmianek z Bałkanów (w tym 3 przeze mnie nie sprawdzone) W rdzennej Serbochorwacji według danych otrzymanych za pośrednictwem prof. Gavazziego ballada przez nas tu roztrząsana nie byłaby może znana, ale to nie jest pewne.