klszesz454

502 K. Moszyński: kultura ludowa

zych baśniach nawiązują często do ich dawnej rozległej roli. A i w in-tej ustnej tradycji Słowian oraz niesłowiańskich ludów Starego Świata >rzechowały się dane o zawodach czy pojedynkach na zagadki. Na Wielkorusi zawody takie miewały nawet do niedawna miejsce w rze-:zywistości. Tak, powiedzmy, w powiecie poszechońskim b. guberni arosławskiej podczas weselnych obchodów tzw. „sprzedawca* panny nłodej zwracał się do „kupującego* ją ze słowami: „Kak ty u mena judes torgovat? Na zagadki id’os, iii na zołotu k a z n u?“ i jeżeli „kupujący" drużba nie umiał odgadywać zagadek i — co za ,ym idzie — nie chciał pójść w odpowiednie zawody ze „sprzedawcą", ;edy musiał mu zapłacić pieniędzmi od 1 do 10 rubli¹.

933. Zasięgi poszczególnych zagadek bywają ogromne, obejmując — przy uwzględnieniu różnych odmianek danej wersji — nie jylko niezmierne przestrzenie Starego Świata, od Atlantyku do za-shodnich wybrzeży Pacyfiku, lecz wkraczając niekiedy nawet do Polinezji. Wobec powyższego jasne jest, że i w materiale słowiańskim musimy znaleźć wiele obchodzących nas w tej chwili utworów, co zasięgami swymi wykraczają daleko poza granice krajów zamieszkanych przez Słowian², a w pewnym związku z tym i wiele takich, co powtarzają się zarówno u Słowian zachodnich, jako też u wschodnich i południowych. Do tzw. ogólnosłowiańskich należą, powiedzmy, by ograniczyć się do paru tylko przykładów, niektóre zagadki o ogniu,

0    kołach u wozu itd. Tak białoruskiej wersji zagadki o dymie i ogniu: Jeśće baćko ńe ura^iuśe, syn na vajnu pokruciąśe³, dość dokładnie odpowiada polska Jesce °oćec śe ńe uro£iu^u, jak syn juz po śveće cho?iu“⁴, a jeszcze dokładniej bułgarska Tatkoto oSte ne roden, sinat otisal na yojna⁵. Podobnie bliskie sobie są wielkoruskie, białoruskie, polskie i bułgarskie (a z pewnością

1    inne słowiańskie oraz obce) redakcje zagadki o kołach u wozu: ćetyre brata Kegut, drug druga ńe nagońat⁶; Ćatyry b r a t ^ dahańajuć a $ i n druhóho i nikoli ńe dahóńać⁷; Ćtyrej braća Se g ońę>, nigdy śeńe dogońę⁸; Ćetirima bratjaidenjainostjasegonjatipakne mogat da se stignat⁰. Także znana w Polsce zagadka o niebie, ziemi, wodzie i wietrze albo o niebie, ziemi, nocy i wietrze mają odpowiedniki m. i. np. na Małorusi i na Bałkanach: Ojciec wysoki, matka szeroka, dziewka krzywa, syn bez rozumu albo Wysoka chatka, plaska ta matka, zięć szalony, córka ślepa; Tato vysokyj, mama śyroka, syn krutyj, nevistka slipa; Besen zet, slćpa śterka, nizka majka, visok tatko.

Przedmiotem słowiańskiej zagadki bywają zarówno zjawiska niebieskie i atmosferyczne oraz ziemia, ogień i woda jako też człowiek, zwierzęta, rośliny, kamienie, a także wszelkie wytwory rąk ludzkich w rodzaju narzędzi gospodarczych, muzycznych itp. Niektóre z tu należących utworów są pod względem uderzającej a pomysłowej celności prawdziwymi perłami enigmatycznego kunsztu, jak tego dowodzą, dajmy na to, następujące wiełkoruskie i serbochor-wackie koncepcje: „Rankiem ma sążeń, w południe — piędź, a pod wieczór — przez pole sięga*^l, „Bez rąk, bez nóg pod oknem stuka, do chaty się prosi*², „W kamieniu spał, po żelazie wstał, po drzewie poszedł, jak sokół poleciał" ^s, „Mieszkańców schwytałem, a ich dom przez okna uciekł"^{9 10}. Czasem nawet w zagadkach znajduje swój wyraz fizjografia danego terytorium. W ten mianowicie sposób można tłumaczyć wielką pospolitość zagadek o komarze oraz obfitość ich odmian na Wielko- i Białorusi (typ: „Leci ptak...; dzióbek długi, głos cienki; kto go zabije, ten ludzką krew przeleje" i inne¹¹). Tu również mogą może poniekąd należeć zagadki białoruskie o trzcinie („Stoją dziady nad wodami i kiwają brodami"¹²), o chmielu („Bez rąk, bez nóg, bez trzewa¹³, wlazł na drzewa"¹²) etc.

Przy zapoznawaniu się z słowiańskimi (i nie tylko z słowiańskimi) zagadkami uderza bardzo charakterystyczne zjawisko: mianowicie w nader wielkiej ilości tych utworów (zwłaszcza wschodnio-i południowo-słowiańskich), obraz, pod którym się kryje przedmiot, jaki ma być odgadnięty, zaczerpnięty bywa ze świata zwierzęcego. W ten to na przykład sposób niebo i ziemia przedstawione są w zagadce jako dwa bodące się byki, co się nigdy zejść nie mogą; wschód słońca — jako zakłucie na krańcach ziemi wołu, którego krew trysnęła na cały świat; promienie słońca — jako ogon pstrokatego konia; słońce na niebie — jako ptak na dębie; samo słońce — jako boża krówka; księżyc — jako białogłowa krowa albo siwy źrebiec patrzący przez wrota, lub jako baran ukryty w chlewie, z rogami wyglądającymi przez ścianę; księżyc i gwiazdy —jako rogaty pastuch, pasący nieprzeliczone owce na niezmierzonym polu, albo jako kura z pisklętami; same gwiazdy —jako kozy, co szły po moście i pochowały się

1

Kijevskaja Starina t. 27, r. 1889, s. 290—91.

2

* Ob. choćby u Aarnego 1. c. passim.

3

⁸ M. Federowski, Lud białoruski, t. 4, r. 1935, s. 464, nr 12709.

4

Zbiór wiadomości do antropologii krajowej t. 17, r. 1893, s. 212 ar 70.

5

⁶ Ch. Vakarelski, Balgarski narodni gatanki, r. 1936, s. 24 nr 298.

6

   V. Dal, Posłovicy russkago naroda, r. 1862, s. 1077.

7

   M. Federowski 1. c. s. 472, nr 12893.

8

   Zbiór 1. c. s. 219, nr 147.    ⁹ Ch. Yakarelski I. c. s. 37, nr 518.

9

^ł~^s V. Dal 1. c. s. 1062, 1063 i 1065 (cień, wiatr, ogień).

10

   T. Ostojie, Istorija srpske knjiźevnosti, r. 1923, 8. 182 (ryby w sieci).

11

   Ob. V. Dal 1. c. s. 1084; M. Federowski 1. c. s. 472, nr 12899—12902 (cf. też

12

gp; ^ł Dosłownie: „bez brzucha". ⁹ Tamże s. 466, nr 12756.

13

|    ¹⁴ M. Federowski, s. 464, nr 12704.

14

j-Ila Małorusi: F. Kołessa, Ukraińska usną słovesnist', r. 1938, s. 574 nr 21).