klszesz464

1522 i. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWĄ

wości, że zaistnienie swe zawdzięcza kontaminacji dwu utworów, z których jeden prawi o dziewczynie zaklętej w drzewo (cf. § 906), a drugi o tzw. piszczałce mówiącej (cf. §§ 928 sq.; na miejscu piszczałki występują w niektórych wariantach także inne muzyczne narzędzia: harfa, lira albo skrzypce).

Drugi czynnik, będący bodźcem dla twórczości, to tendencja do twórczej zmienności, tkwiąca w samym utworze danym (porówn. tu część I s. 177 § 187). Spośród na przykład różnych wariantów ballady o córce samobójczyni (§ 909) szczególnie uderza badacza odmianka ruska, pochodząca z Ukrainy i datowana na środek XVIII wieku: dziewczyna niesie śniadanie dla swych braci koszących nad rzeką;, po drodze napadają na nią dwaj konni dworzanie; napastnicy każą jej potrzymać konie, sami zaś zjadają śniadanie, które niosła; tymczasem dziewczyna, odgadując ich złe zamiary, puszcza konie luzem, skacze do „czarnego morza^u i tonie. — Zapytajmy przede wszystkim, skąd się tu wziął dość nieoczekiwany motyw braci koszących nad rzeką. Czyżby ballada koniecznie miała nawiązywać do jakiegoś konkretnego wypadku? — Bynajmniej. A. Markoy¹ w sposób bardziej prawdopodobny objaśnił genezę wątku, o jaki chodzi. Istnieje mianowicie u Słowian (u wykazujących liczne związki kulturalne z Małorusinami Bułgarów) prosta piosnka o dziewczynie, co rzuca się do Dunaju, aby — na podobieństwo naszej legendarnej królewny Wandy — uniknąć nielubego człowieka. I otóż piosnka kończy się takim wezwaniem nieszczęsnej: „Niech matka nie przychodzi do Dunaju po wodę, bo łez córki zaczerpnie; niechaj bracia nie koszą siana na łące nad Dunajem, bo skoszą warkocz siostry; niech ojciec nie orze niwy nad Dunajem, bo zorze-kości córki". To piękne wezwanie, najdokładniej ułożone w duchu ludowym według odwiecznych wzorów, w sposób zupełnie oczywisty nosi w sobie możliwe zarodki pomysłu, o jakim wyżej. Najprawdopodobniej stanowiło ono istotną część pierwotnej redakcji pieśni bardzo zapewne starej i szeroko niegdyś znanej także na Rusi. Z czasem jednak zaginęło, przeobraziwszy się w ów wątek. Tak by się mniej więcej przedstawiały dość swobodnie zresztą tu powtórzone wywody A. Markova. Jego pomysłową analizę możemy jednak rozbudować konsekwentnie jeszcze szerzej. Skoro mianowicie wystąpili w pieśni bracia koszący siano nad rzeką, tedy jako powiązanie tego motywu z motywem dziewczyny-samobójczyni zjawiło się śniadanie, niesione przez nią dla braci. To znowu miało ten skutek, że napastnicy dościgłszy dziewczynę zajmują się naprzód spożyciem owego-posiłku, podczas gdy dziewczyna ma trzymać ich konie. W ostatecz- ² nym rezultacie tego rodzaju przesunięć i zmian z ballady, w rodzaju przechowanej do dziś w Bułgarii a noszącej bardzo starożytne piętno, powstać może z biegiem czasu zupełnie nowa pieśń, mająca wszelkie pozory nawiązywania do jakiegoś konkretnego tragicznego zdarzenia.

§43. Poza wszystkim, o czym była mowa dotychczas, duże znaczenie w obrębie mechanizmu ludowej twórczości poetyckiej posiada przeredagowywanie treści danych utworów w związku z przemianą ich formy. Zachodzą takie wypadki na przykład wtedy, gdy baśń zostaje przeobrażona w pieśń (§ 928). Niestety wypadki te należą do bardzo mało poznanych, a badań nad nimi, o ile mi wiadomo, nie przeprowadzono żadnych. Niewątpliwie zaś w związku z nimi należałoby też rozpatrzyć zmiany wywoływane przez spontaniczne przejawianie się rymu w prozaicznym opowiadaniu baśniowym oraz rymowane przeróbki całych baśni (ob. § 872), a dalej zmiany (wielko-ruskich i innych) pieśni pod wpływem postępującego przybierania się ich w rymy etc.

Mówiąc o ostatnich procesach, przeszliśmy już od znaczniejszych przejawów twórczości, wywoływanych przez kontaminację całych utworów oraz przez ich głębokie przeobrażenia do przejawów drobniejszych. Te ostatnie mimo drobnych swych rozmiarów zasługują na równie skrzętne dociekania, jaki pierwsze, większa ich ilość bowiem z samej natury rzeczy nieraz prowadzi do takiego samego końcowego efektu, jak twórczość znaczniejsza. Najłatwiejszym, bo po utartych drogach idącym rodzajem drobnego tworzenia jest proste pomnaża nie zawartości utworu przez dodawanie nowych elementów na wzór tkwiących w nim już dawniej; szczególnie często zachodzi to w pieśniach epicznych przy opisywaniu bogactwa, posagów ślubnych, łupów, darów, szat, pałaców itd. Najdonioślejszą natomiast rolę gra w drobnej twórczości pospolity proces kojarzenia obrazów i akcji przez podobieństwo, przeciwległość etc. Można tysiącami cytować odpowiednie przykłady z literatury ludowej. Jeden, ale za to klasyczny, wystarczy nam tu jednak w zupełności. Oto więc mamy przed sobą, dajmy na to, piękną w surowym tragizmie obrazu pieśń z białorusko-wielko-ruskiego pogranicza. Śpiewa ta pieśń o zabitym bracie. Ciało jego leży w dąbrowie, przez nogi mu droga przebiega, z uszu — żmija syczy, z oczu — rzeka płynie, skroś zęby — kwiaty kwitną: Ach, ityoj za brat u bit łazić; | Tl faz nóźeńki daróżeńka, j A skroź usuchny żmija sipit, | A skroź głazychny rika takót, | A skroź zubyńki tvatf tvitutb Fragment ten ilustruje najbardziej typową ludową twórczość, jaką sobie tylko można wyobrazić². Nie trudno zaś odgadnąć, że pomysł drogi, idącej ¹

V. Dobrovolskij, Smolenskij etnografićeskij sbornik t. 4, r. 1903, s. 526.

* Nie znaczy to zupełnie, by takaż twórczość nie mogła się przejawiać również

Otnogenija meźdu russkimi i mordvoju w istorii i v obłasti narodnoj poezii,