Atlas muzyki
5

Teoria muzyki / system tonalny IV: historia 91

•bodni g

„Mn unulny wywodtl się * grec-, „,,„,_VKu Grto » podMW* «_Wgo s^ernu J^nowah lełmcftoń* tswdS czterech dzw ę-EwWero* kwity*- kt.Sn.-gosknijne ttówię-f&fflS- imdkPKe zaś określały 3 możliwe

rodWK 0Mloniv«i». u--.----z *-----,    ,

„k-zm l/ob. 5.176). Nowożytny system zachod-" i_(ir/vsta Ocznie / diutoniki o stałych wyso-łołdftch- dźwięku, rezygnując zc zmiennych, niwie wszystkim mdicmych możliwości greckiej 'ii(i>mii!yki i enharmoniki (oba te pojęcia zy-daly w nowożytnym systemie tonalnym odmienne znaczenie. zob. s. 85).

Aniyęnw skale greckie składały się, podobnie jak nasię, z 2 tctrachordów {gatunki oktawowe złożone / siedmiu różnych dźwięków). Ich nazwy wywodziły się od nazw szczepów greckich (zob. i 176).

Skale kościelne

\V średniowieczu rozróżniano, na wzór grecki. ^s 'później 12) gatunków oktawowych, które jato ^r/w- ^ak* kościelne imodi) nazywano tak samo, jak skale greckie Jednak wskutek nieporozumienia konstruowano je odmiennie niż w cza-^{:skalę dor}>^tkłł d. frygijską od v ^,łd>łdtJ) od/, miksolidyjską od g itp, (rys. A). Także w tym przypadku nie chodzi o absolutne wysokościidżwięku, lecz o relatywne następstwo stopni. Skale kościelne są więc gatunkami okUiwowymi bądź układami interwałowymi, po-^{dur 1 mołL} Mogą podlegać transpo-Wuon. można je konstruować od każdego Borycką od g z jednym &-przy kluczowym. w wypadku transpozy-^ok^rtę w gorę (z d do g). Charakter skal JWoclnych nie jest jednak określony następ-

?^l2^,“^ł    'wyznacznikami Jednogłosa

*rj melodyki chorału:

*^ra*^M,li^łs (zakres): melodie poruszają się na ogól w łUnbitusie oktawy;

finalis (dźwięk kończący): rodzaj dźwięku podstawowego lub toniki melodii (rys. A);

- tenor, tuba (dźwięk rocytacyjny): na ogól kwinta nad finalis (rys. A);

formuły miCjiilnc, kadencyjne, melodyczne: charakterystyczne zwroty, które często powracają (zob. $. 188. rys. A).

Każdej głównej skali autentycznej (np. doryc-kicj) odpowiada skata poboczna, płagabut ( np. hypodorycka) o tym samym finalis. Ambitus przesuwu się przy tym o kwartę w dół, tak żc li-nalis znajduje się w środku skali. Tenorem jest z reguły tercja (rys. A). Osiem średniowiecznych skal kościelnych zostało

Dych (GLARHANUS. Dodękachonłon. Bazylca

^SIa,“ - **

molowa (eolska).    która siata **? skalą

- P**    pla^lnc_V?ys A>

durową, obie • /i janmieznych skal *y*»«n Przez, '^"f^opóhonychromatyczne, powięks/at °

System tonalny dur-moll

W XVII w. skale kościelne stopniowo zastąpiono skalą durową i molową. Nowożytna tonu lhość dur-moll, dłatoniczno-chromutyczno--enhamtonłczna (zob. s. 84. rys. A), mogła się jednak dopiero rozwinąć za sprawą tzw. pełnego stroju temperowanego (WERCKMEISTF.R, 1686-1687). który przezwyciężył ko maty występujące we wcześniejszych systemach. Spośród licznych systemów temperowanych najpowszechniej przyjął się (od ok. poi. XVIII w > strój równomiernie temperowany, z oktawą podzieloną na 12 matematycznie równych części. Zrezygnowano w nim z czystości kwint: 12 kwint czystych przekracza 7 oktaw zarówno w górę, jak w dół - o wartość lumiatu pita-gorejskiego. Jego niwelacja w strojach temperowanych powoduje lekkie zmniejszenie kwint (rys. B).

Nowe możliwości

W XIX w. obok pokrewieństwu kwiatowego (dominantowego) znaczenie zyskało również pokrewieństwo tercjowe {mediumowe). Nawarstwienie tercji wielkich prowadzi do 4 możliwych szeregów: c-e-gis. des f-a. d-fis-ais i es-g-h.

Tercje małe tworzą 3 szeregi: oes-ges-bb. iis-e-g-b i d-f-as-ces.

Wszystkie szeregi dopuszczają w systemie temperowanym zmiany enharmonkzne. np. gir=cu. ai.i=b itp. (rys. O.

Pokrewieństwo tercjowe odnosi się nie tylko do samych dźwięków, lecz także do prym trój-dźwięków durowych i molowych. Tak więc C-dur i E-dur są pokrewne w stosunku tercji wielkiej {mediantowo). podobnie jak C-dur i c-moll itp

W XIX w. relacje tonalne, a więc odniesienia dźwięków i a kordów zorientowane n.i w spoiny punkt (tonikę). znstułv tak dalece rozszerzone że przestawały działać siły przyciągania międ/y nimi. System tonalny załamał się Zamiast odniesienia do dźwięku podstawowego znaczenie ry -skały odniesienia do:

skali, np caloionowej (DEBCSSY > bąd/ maci dowolnie zestawionej skali użytkowej (BAR-

TÓK):

- interwalu, np kwarty, jak w «a*wtr munts-nym SKRIABINA z op 60 ir>v D) bada w kw~.irUnv\vh warstwach w Ąn0ntf mni*w-nej op 9 SĆHONBERGA (|906k skali dwimaluiommcj. według technik* kom

pozycii z użyciem i_ dźwięków odo	aaąnoiw
wyłącznic cło siebie samych (lok Dzięki uwzględnieniu innych iui wy dźwięku, ncwfóhuc barwy, boa nornica anyyh częstotliwi hckmu vj	k 102i. wtok cech nnmaw kSiCITHa tvV
n.ilmch Uncflo na znaczeniu Wall i \vvn.i dźwięków Inbsumb praesMl ich ckmoUickmci tub zalety od nn^1	<mar»- kmtodod tylko w me-
wielkim stopniu Ogólne kategorie fca np komnat. ninfKaigB. wraijk pa pić tradycyjne kategorie systemów ti	motwotcze. 6htnamsai> manty rb