Atlas muzyki3

Wielkie kultur)- antyczne / Grecja IV: system tonalny 177

i"™¹"'*-"^wwl l*Klstawę syflemu Popenuionkr_epoki archaicznej ■ yiii w panuje heptntoniku. /uraz po mej Z^oJi.nonic^rsyswnu telefon. W okresie i hellenistycznym pojuwiły się !intnan*a i athamumfo, wówczas tez opisano intern. modyfikująca©.

DbUNifczaesystemu telcion (rys. A). Głównym elementem systemu greckiego jest wypełniony iatcnv.il opadającej kwarty, tetrachord (cztery struny). odpowiadający liczbie sfruń formingi. Nazwy dźwięków także pochodził z praktyki gry na instrumentach strunowych. W średniej oktawiec^,,-e kitary. nastrojonej w skali doiyckiej, dźwięki nazywają się:

hypatc (chanie), górna (struna) - zgodnie ze sposobem trzymania kitary (podobnie jak gitara), struna basowa, czyli najniższy dźwięk *r, parhypafc. leżąca obok górnej - półton/, struna szarpana kciukiem podobnie jak hypaitr. lidwnus. palec wskazujący - dźwięk g;

- mese (t/iorrfc), środkowa (struna) - dźwięk a; pararoese (t hordę), (struna) leżąca obok środkowej - dźwięk h:

tritc. trzecia (struna) od dołu - dźwięk c¹; pareoetc. leżąca obok dolnej - dźwięk d’; nete Whorde). najniższa (struna) - a więc najwyższy dźwięk e.

Tjdi osiem dźwięków tworzy klasyczną gamę. zfo/oną z dwóch tctrachordów o jednakowej budowie: meson (środkowy) i diezeugmenon (podzielony, ponieważ między nimi leżał „dzielą-?i ^10,1 iJ‘^azeuxix)> Oba mają układ stopni 1-1-1/2 (tak jak nasza gama durowa, lecz czytanych w dól.zob. s. 174), Pełen system powstaje wtedy, gdy na górze i na dole zostaje dodany sy-oanmenon (tetrachord „związany”): hypatón (najwyższy) i hyperbolaion (wychodzący). Na-dźwięków powtarzają się. częściowo uzupełniane nazwami telrachordów. System obejmuje dwie oktawy dzięki dźwiękowi A, proslamha-nomenos (dodany).

By połączyć rozdzielone w środku tetraehordy, wprowadzono tetrachord synemmenon, w którym w celu zachowania jednakowej budowy dźwięk li musi zostać obniżony do b. jest to więc tetrachord modulujący. Centrum systemu fwor/y mese. dźwięk a. System ma znaczenie relatywne i nie odnosi się do absolutnych wysokości dźwięku.

ratunki oktawowe albo tonacje są wycinkami dnego systemu. Powstają z dwóch tetrachor-ów o jednakowej budowie. Istnieją tr/y typy itrachordów. według położenia półtonu: dorye-I (1-1-1/2). frygijskl (1-1/2-1) i lidyjskl 1/2— I -11 Nic chodzi tu więc o różnice wysoko-H dźwięków, lecz o jakości brzmieniowe wym-

■Mm

Sg^lpj uzupełniane zbudowanymi z tjsh «a-mych tctrachordów tonacjami, których dźwięk końcowy leży o kwintę niżej (do nazwy gatunku dochodzi przedrostek hypo-. poniżej) hib wyżej (przedrostek hyper-, ponad). Jedynie tonacje hypodorycka, hypofrygijska i hypolidyjska występują w systemu telefon jako nowe gatunki oktawowe:

a¹-a: hypodorycka. określana też jako hyperfry-giiska. lokrycka i eolska: g~fp hypofrygijska, również hyperlidyjska, ja-styjska i jońska:

ff typolidyjska, również hypermiksolidyjska; c¹’?' dorycka, również hypomiksolidyjska: d'-d'. fryguska; rWlidyjska;

h-H: miksolidyiska, również hyperdorycka. Mese a w każdej tonacji znajduje się w innym miejscu. Jako centralny dźwięk melodyczny pełni funkcję zbliżoną do dominanty.

Skale transponowane. Zakres dźwięków używanych w praktyce przez Greków obejmował ok. trzech oktaw, przy czym dźwięki wysokie nazywane były niskimi, niskie zaś - wysokimi. Środkowa ok tawa ch stanowiła obszar zw. harmonią, w którym można było skonstruować wszystkie tonacje: odpowiadał w przybliżeniu skali klasycznej kitary, której struny były nastrojone stosownie do żądanej tonacji. Tonacja dorycka nie wymagała żadnych oznaczeń transpozycyjnycfa. gdyż była tożsama z oktawą e‘-e. Wszystkie inne transponowano do oktawy c. e/ego rezultatem były skale transponowane. zwane innoi, wykorzystujące do pięciu podwyższeń chromatycznych (rys. B).

Trzy rodzaje tetracbordu (rys. O. Grecki system tonalny nie jest pomyślany harmonicznie (wertykalnie), lecz melodycznie (horyzonmbue). Wydaje się, że za trzema rodzajami, które greccy teoretycy próbowali opisać za pomocą bardzo różnorodnych proporcji, kryła się pewna »ario-bi/ność nieliczna. zapewne rozmaicie realizowana, zależna od czasu, miejscu i indywidualnych upodobań.

W obrębie diatoniczncj kwarty dźwięki skrąjnc a i e były stałe, nic dotyczyło to jednak środko-wych dźwięków g i/, które mogły ulegać przesunięciu. w kierunku docelowego dźwięku e Ich pozycja w rodzaju dhitaaK/nym pozo stawała nic-/mimioiu. W chromatycznym r przesuw j się ku fis (lub ges), w cnhannnnic/min g prmwa się ku /. tak że między dwoma początkowymi dźwiękami tctrachordu znajdują się dwa całe tony. a «fla dwóch pozostałych stopni panKiąjcjcdyiuc półton. Mlędzy/i e pojawia się więc jeszcze ćwwć-loii (na rys Cąptanyjflko fes). Grecy odbierali te przesunięcia jako odcienie, służące subiektywnemu wyrazowi. Terminy ikiumutyia i enhar-monika mają więc niewiele wspólnego ze współczesnymi odpowiednikami.