Atlas muzyki4

Gatunki i formy / muzyka programowa 129

wysokich i niskich; bliskość i dal, za pomocą dźwięków głośnych i cichych, także z wykorzystaniem właściwości burwowych instrumentów (daleki ró$. bliska trąbka itp); świniły: jasno i ciemno, za pomocą dźwięków wysokich (jaskrawych) i niskich (matowych i. V1VALD1 przedstawia ucieczkę łowionego dziką i jego śmierć jako szybki bieg. który kończy się niskimi dźwiękami (powalenie zwierzęcia na ziemię). Błyskawice natomiast są przedstawiane jako obraz zapalenia się (szybki ruch w górę) i nagłego zgaśnięcia (krótka nuta końcowa i pauza) (rys. B).

To. co pozazmysłowe, może zostać przedstawione w muzyce również za pomocą symboliki dźwiękowej. W czasach baroku określone figury dźwiękowe zyskały wartość semantyczną, co stanowiło częściowo rezultat przedstawień obrazowych, później zaś było odbierane bezpośrednio jako figura. Wykształciło się wicie figur mu-zyczno-rctorycznych. omawianych w traktatach dydaktycznych epoki - np. chromatycznie opadająca kwarta wyrażała ból (passu* duniisaihu. bas lamento; zob. tabela motywów s. 120), Dzięki pierwotnemu powiązaniu pewnych melodii ż określonym tekstem pojawia się możliwość w ywoływania skojarzeń z owym tekstem jodynie poprzez cyuu melodii.

Taką rolę w końcowej części utworu DEBUS-SYTSGO Ognie sztuczne (Prehułes, tom U) odgrywają zniekształcone cytaty z MmyUahfd (rys. B).

Do skojarzeń odwołuje się technika motywów przewodnich; motyw lub lemat jest powiązany z określoną pozamuzyczną idea i pojawia się zawsze jako jg nośnik (np. motyw Willowy u SMETANY; rys. D).

Przedstawienia uczuć i nastrojów stanowią najbardziej typowy dla muzyki środek wyrazu. Dopuszczają pełną swobodę sposobów kształtowania właściwych muzyce absolutnej, bez ograniczeń programowych. Odcienie uczuć są wprawdzie wyrażane jako pewna abstrakcja, np smutek wolny ruch. radość - ruch szybki, kcz tc kategorie są tak ogólne, że programowa intencja wymaga słownego dookrcślenia.

Np. MUSORGSKł melancholijną, smutną melodią maluje nastrój i odczucia podczas podziwiania starego zamku (// mrhio casteffoi ryiA: ..

Formotwórcza rola programu ujaw nia się np w uporządkowaniu części poematu symfonicznego. takiego jak Wełtawa SMETANY, przy czym same części mogą rządzić się pruwwm muzyki absolutnej (forma pieśni w Weselu thfapskim itp). Program przejaw u stę jednak także w szczegółach. jak rozdrobnienie motywów w lfix/o-spoJach świętojamkiib (ryi D).

... Mrtcicta nnuyki programowej rozumiemy LJ ię msrromoitalną o pozamuzyczncj treści. **k.isuv tytuł lub program Na treść ino-<k!.iJ.K lip ciąg zdarzeń,sytuacp,obrazów jubmyśh- fVbiid«i on wyobraźnię kompozytora, a fcltazję słuchaczu prowadzi w określonym bcnmku-

IX' muzyki programowej zalicza Się także uwor-,ui v do oper. oratoriów lub dni matów, o ile od* .•wfervi«xiltijj| ich treść, wszelkie uwertury koncertowe r treścią programową (s. 155) oraz wiele utworów cłuiraktcrystycznyeh (s. 152). Do tego

giunku mimo pózamuzyćznych treści, nie na-y muzyka wokalna, baletowa i filmowa. Muzyka programowa przeciwstawia się przeważającemu obszarowi muzyki absolutnej, „wolnej" od ptvaimi/>cznvch przedstawień. Wrażenia i uczucia nie są w tym wypadku werbalizowane za pomocą określeń wykonawczych. Istnieją trzy podstawowe możliwości wyrażania przez muzykę zjawisk pozamuzycznych: naśladowanie wrażeń duchowych;

- przedstaw ianie wrażeń wizualnych i skojarzeń środkami symboliki dźwiękowej (malarstwo dźwiękowe):

- przedstawianie uczuć i nastrojów.

Naśladowanie wrażeń słuchowych (rys. A) polega na akustycznej imitacji np dźwięku rogów w scenach polowania, śpiewu ptaków {tercja kukułko-grzmotów itp. Używane w tym celu środki i realizacja były początkowo mocno stylizowane; wraz z rozwojem orkiestry w XIX w. zyskały naturalną plastyczność (instrumenty jako nośniki barwy dźwięku).

Np. VIVALD1 używa najniższego dźwięku skrzypiec, w szybkich szesnastkach, by naśladować ciemny dźwięk przetaczającego się grzmotu. BEETHOVEN imituje grzmot częściowo dysonującym (więc hałaśliwym) nakładaniem się instrumentów orkiestry, „toczącymi się** figurami wiolonczel i kontrabasów oraz werblem na kotłach w jf. BERLIOZ używa czterech kotłów i realistycznie maluje rozbrzmiewające w oddali i wybrzmicwające odgłosy burzy

Cytat śpiewu ptaków u BEETHOVENA pojawia się w postaci stylizowanej poprzez rytm i metrum (6/8), tonację (B-dur) i barwę dźwięku (instrumenty dęte drewniane).

Symbolika dźwiękowa

W przeciwieństwie do bezpośredniej imitacji brzmień, wrażenia wizualne (zmysły inne niż duch i wzrok nie odgrywają w muzyce żadnej roli) można dodać jedynie obrazowo, za pomocą s» mbołiki dźwiękowej Niektóre elementy przedstawianego zjawiska da się wyrazić w muzyce przez analogię:

radl bieg i zatrzymanie, szybko i wolno; ruch w górę i w dół, za pomocą dźwięków wysokich i niskich; zbliżanie się i oddalanie - za pomocą pogłaśniania i wyciszania; poiuienie wysoko i nisko, za pomocą dźwięków