Atlas muzyki9

Gatunki i formy / preludium 139

S-mTpunkiow.nyn' <yiml<r.

»    poprzedzać grę) to

^ł*^łTfclłI«^ |J>*5rte*»nimcnUlny. zwykle or-“^rn"^>*fSpr- iktewr»vnowy) lub lutnio-^^ka»ne mkie iIIUMCIY, madrygały irp. równic/chora-było podanie tonucji (intoiutzio-zbioru preludiów    “zwy-

a!im$W*wf). Pnrfmhum mogło tez poprzedzać utwory instrumentalne. zw|. fugi. W XIX w. caimxŁnełn>ło ńę jako utwór charakterystyczny. Wczesne formy* XV i XVI w. ptrłtałrum należy do najwcześniejszych form su-n*xinrinęj muzyki instrumentalnej (organy i klawesyn. XV w ). Wprawdzie, jako przygrywka, jest powijane z innym. docelowym utworem, jednak nr nu żadnych formalnych pierwowzo-a»w w muzyce wokalnej i dlatego wykształca własny. typowo instrumentalny styl: biognikj, akordy, podwójne chwy ty, figuracje (zob. s. 260). łtatądccmo preludia były niemal zawsze impro-winmane len instrumentalna faktura i. wywo-droea się z improwizacji. swoboda formalna pozo-«alV wyróżnikiem gatunku w całej jego historii. Pierwszymi źródłami sq Tabulatura organowa ILE80RGHA (1448) i inne tabulatury organo-icoraz lutniowe z XV w.

Określenia gatunku są przejmowane w kolejnych źródłach ii jeszcze w XVII w. wciąż używa się ich wymiennie: pracambuhmi, intonatio. tarana. totm/ia, cuprkria Jantasia. rierrtar. tum-!° ontntnie z zastosowaniem imitacji i techniki ługowanej i.

SKzegótaie rozwinęła się forma toccaty. Pbcząt-toccata była jednoczęściowa, w swobodnym stylu preludiowym- Około końca XV! w. pojawiają się W jej ramach odcinki fugowane. SKE5?^{3 vvie,oczłon}<>'vr toccaty BUXTE-nUDEGO (do trzech odcinków fugowanych) prowadzi do w> kształcenia pary - toccata ! fu-Jednak także w twórczości HAL HA (Par fila e-molt) można wciąż spotkać toccatę mwierającą fugę. Nawet Toccata C-<for op. 7 SCHUMANNA ma jeszcze krótką fugowaną część środkową (rys. A). Preludium u Bacha

Ścisłą polifonię fugi poprzedza swobodna po-«*c preludium (toccata, fantasia). Obie części bywają ze sobą powiązane materiałowo. Przyjęta w przebiegu preludium zasada kształtowania na ogól się nie zmienia. Można wyróżnić kilka typów faJaurałnych (rys. B): typ arpeggiowy: szereg akordów (często zapisanych tylko w takiej postaci) zostaje rozłożony jako równomierny ruch arpeggiowy; spokój akordów łączy się z pulsującym rytmem;

- typ fi Kuracyjny: pokrewny typowi arpeggio-wemu; ciąg akordów ma postać równomiernej, „ińrlandowej” fłguracji o różnych kierunkach ruchu, wijącej się ponad basową osnową; i^p toccato* y: ciągi akordów przy be raja ks/iałi wirtuozowskich urpcggiow, pguracji iSSńków. Jednak kulminacja ruchu jest osią-i tNcgniM _ - _{H V(>n}|,_imj często w patetycz-

-    typ aryjny. ponad akompaniamentem w typie b.c. rozwija się kantylenowa melodia, nil podobieństwo głosu wokalnego w arii czy pieśni lub instrumentalnego w wolnej części koncertu; typ Inwcncyjny: faktura polifoniczna, z głosami imitującymi się nawzajem, jak w dwu- lub twygłosowej inwencji;

-    typ triowy: dwa imitacyjne glosy górne nad swobodnym basem.

Preludium może się upodobnić do każdej formy, z wyjątkiem fugi, można więc wyróżniać jeszcze inne jego typy (conccrlo grosso, uwertura fr. itp), W zbiorze Dos wohltemperierte Klavier / (1722, również w//. 1744) BACH uporządkował preludia i fugi wg tonacji, na wzór dawnych intonacji. wykorzystując wszystkie 24 tonacje durowe i molowe temperowanej oktawy (s. 90) w uszeregowaniu chromatycznym (rys. C). Zarazem każde preludium (i fuga) stanowi charakterystykę swej tonacji.

Przygrywki chorałowe były potrzebne jako intonacje poprzedzające śpiew wiernych, chorał oraz chorałowe „interludia". grane na organach zwrotkowe, przemiennie ze śpiewem wspólnoty (praktyka abematinr, msza organowa, s. 261). Podstawą było zawsze c,f. (melodia chorału). Wykształciło sic 5 typów przygrywki:

-    chorał organowy: c.f. wcałości w jednym z głosów. na ogół w basie, w długich wartościach nutowych. mógł także pojawiać się w sopranie, kolorowany: inne głosy prowadzone kontra-punk tycznie łub imitacyjnie;

-    ricerear chorałowy: c.f. imitowany odcinkowo we wszystkich głosach: także w kanonie; fiiga chorałowa: fugowane opracowanie zwrotek lub motywów chorału;

partita chorałowa: chorał jako temat cyklu wariacji;

fantazja chorałowa: swobodna fantazja na motywach poszczególnych zwrotek lub fragmentów chorału.

Preludium w XIX i XX w,

W dobie klasycyzmu preludium nie odgrywa żadnej roli. Dopiero romantyzm odkrywa je na nowo: MENDELSSOHN. SCHUMANN i m. komponują prcludiu i fugi. naśladując wzory barokowe. Z drugiej strony, w XIX w. preludium ponownie uniezależnia się od fugi i występuje jako samodzielny utwór charakterystyczny (określany' też jako prełudc. zob s. 153). Często jot rozwijane w barokowej manierze z niewielkiego, najczęściej typowo pianistycznego motyw u.

W taki sposób CHOPIN komponuje swe 24 Preludia op. 28 (1836). Szereguje je na wzór BACHA wg tonacji, ale nic chromatycznie, lecz w kole kwintowym. przemiennie w tonacjach durowych i pamiętnych molowych (rys. O Po CHOPINIE najważniejsze przykłady preludiów znajdziemy w twórczości DEBUSSY EGO (2 cykle po 12 preludiów. 1910 i 1913). SKRIABINA (90 preludiów). RACHMANINOWA (op. 23 i 32). MARTINA (S preludiów. 192S). MESSIAENA (8 preludiów. 1929).