Atlas muzyki2

Gatunki i formy / sonata 145

jest «vlixvę5do«-4. cykliczną fcmnpo-^'.„^un^nuN- Według kryterium obsady s^nWume *^w mu/>vc klasycznej:

Miiuii solona. na jeden instrument. na ogol lor-

u-mn lub skrzypce:

_a«ata na instrument solowy z towarzysz.cn lem. szczególnie na skrzypce lub wiolonczelę i fortepian. formę sonaty ma też trio. kwartet i inne obsady kameralne: symfonia, jako sonata na orkiestrę: koncert, juko sonata na instrument solowy i or

kiestrę.

Wczesna sonata tląc. .włam-, brzmieć) była utworem instrumentalnym bez ustalonego schematu formalnego. Powstała pod koniec XVI w. w Wenecji. Typowa była polichóralność. jako środek kontrastowania dynamiki i barwy, oraz budowa odcinkowa, stanowiąca pierwowzór późniejszej wielótzęściowośd. Główni kompozytorzy: A. iG GABRIELI (zob. s. 264).

Typy sonaty barokowej. Pod koniec XVII w. wykształciły się dwa główne typy sonaty, ustalone w daciach COR ELLEGO (1653-1713):

~ »nau kameralna (sonata da camera), złożona 7 preludium oraz 2 do 4 części tanecznych (wŁ forma suity. zob. s. 146):

- sonata kościelna (sonata da chiesa). czieroczęścio-wa. o układzie: wolna patetyczna: szvbka-imi-Uu-yjna. fugowana; wolna - kantylenowa, ho-mofoniczna; szybka fugowana (rys. A). Poszczególne części są z reguły dwudzielne, z powtórzeniami każdego odcinka. Wszystkie części występują w tej samej tonacji, w sonacie kościelnej tonacje mogły się też zmieniać (rys. A: a-moll. lecz Andante - C-dur).

Klawesynowe sonaty D. SCARLATTIEGO składają się tylko z jednej, dwudzielnej części. *w/.ględcm obsady sonata kameralna i kościelna mi leżą do typu sonaty trlowej z dwoma głosami górnymi, na ogól skrzypcowymi, i głosem eon tinuo. wykonywanym przez melodyczny instrument basowy oraz realizujący generał bas klawesyn łub organy. Sonaty kościelne wykonywano zwykle w obsadzie zwielokrotnionej, kameralne - w pojedynczej.

BACH przeniósł sonatę triową na organy, później stosował także obsadę jednego instrumentu melodycznego (flet łub skrzypce) i klawesynu, grającego dwa głosy obbligato (pierwowzór klasycznego duo), cw. klawesynu z wiolonczelą (pierwowzór tria fortepianowego: później altówka przejęła funkcję wypełnienia harmonicznego, realizowanego wcześniej prze/, kluwesyn; rys. B). Już w czasach baroku istniały sonafy solone na pojedynczy instrument.

Sonata klasyczna składa się z 3 lub 4 części

icSfśC-T (główna), szybka i dramatyczna, nickic-dyz wolnym wstępem. Utrzymana w tzw./ór-n$ie sonatowej (allegro sonaione): . czę& U. wolna i liryczna, w formie pieSni lub

tematu z wariacjami: pokrewna w tonucji z częścią I utrzymana w odpowiedniej tonacji molowej lub durowej albo w dominancie, paraleli toniki itp.;

-    część III. w tonacji głównej, ma formę menueta (zob. serenada, s. 142), od czasów BEETHOVENA - scherza; często bywa pomijana; niekiedy też części IV i III są zamieniane miejscami;

-    część IV (finał), jako szybka część końcowa jest utrzymana w tonacji głównej (w wypadku tonacji molowych, ew. z durowym rozjaśnieniem na końcu), w formie ronda lub allegra sonatowego.

Istnieje wiele wyjątków z odmiennym następstwem części, np. wolna część wariacyjna na początku. jak w op. 26 BEETHOVENA i Sonacie A-dur KV 331 MOZARTA, sonata może też składać się jedynie z trzech lub nawet dwóch części, jak w op. III BEETHOVENA.

Forma sonatowa (allegro sonatowe) składa się z ekspozycji (niekiedy z wolną introdukcją), przetworzenia. repryzy i cody (rys. C): ekspozycja pr/ynosi prezentację tematów- temat I (główny) jest w tonacji głównej (rys. G. takt I: f-moll. staccato, ruch wznoszący); łącznik wykorzystuje temat I lub wnosi nowy materiał motywiczny: w wypadku toniki durowej moduluje do dominanty, w wypadku toniki molowej - do paraleli toniki: w nowym obszarze tonalnym pojawia się kontrastujący, na ogół liryczny temat II (poboczny ; rys. C, takt 21: As--dur. legato, ruch opadający ); w tym odcinku, juk też w grupie końcowej pojawia się na ogół również nowy materia! motywiczny;

-    przetworzenie opracowuje tematy lub inny materiał motywiczny zaprezentowany w ekspozy cji; jest zakomponowane dramatycznie i przechodzi przez odległe tonalnie rejony (pół-kadeneju na dominancie):

reprwa. powtórzenie ekspozycji: temat II pojawia się w tonacji głównej, dzięki czemu nie występuje modulacja do dominanty, cw. paraleli. i zostaje osiągnięta synteza przeciwstaw -nych tematów (rys. C. por. takt 21 i 120);

-    coda stanowi zakończenie części; jako reminiscencja albo kulminacja pojawia się temat I łub inne motywy.

Forma sonatowa rozwinęła się z <Ju uodcm Ju m ci części suitowej. Przetworzenie było pomyślane jako przynoszący odmianę epizod. Ekspozycję i rep ryzę przez długi czas powtarzano. Wraz ze wzrostem dramatyzmu rezygnowano w przetworzeniu ze statycznie dziufąjącyyh powtórzeń. <«d Appassitmoty BI3ETHOVJiNA IIK04/J805) także z powtórzenia ekspozycji.

Każda sonata rządzi się własnymi pr.iwami for-małnymi. W czasach mnunnonu wprow-ubamo również temat III i IV. części mcr/.tdko stapiały się ze sobą. forma znacznie się zwiększy ta W XX w. następuje odrodzenie sonaty. nawiązu-jącc do historycznych wzorów.