Atlas muzyki6

C ratunki i formy I utwór charakterystyczny 153

lewny. caeda - myśliwski, spotykany już w średniowieczu i renesansie:

- utwory charakterystyczne o tieśd poiamuąc/.-ncj, zwerbalizowanej w tytule.

Malarstwo dźwiękowe w utworze cłiarakterystycz-nym jest środkiem pozwalającym zwrócić wyobraźnię słuchacza w określonym kierunku. W przedstawianiu elementów pozamuzycznych często nie można wyznaczyć wyraźnej granicy między stanem (utwór charakterystyczny) a przebiegiem (muzyka programowa). Również moment statyczny musi zostać oddany muzycznie ja ko następstwo zdarzeń, co implikuje możliwość przebiegu programowego. Utwór SCHUMAN NA Dziecko zasypia maluje nastrój i pewną ak cję: rozpoczyna się kołysaniem, a kończy pogrą żenieni się dziecka w spokojnym śnie (zaskakująca harmonika, zatrzymany akord: rys. B).

Cykl utworów charakterystycznych Aby umieścić małą formę w szerszym kontekście, często wydawano utwory charakterystyczne w zbiorach (Bagatele BEETHOYENA. Pieśni bez słów MENDELSSOHNA itp.). Możliwe jest też postępowanie odwrotne, gdy pewna nadrzędna idea poetycka lub muzyczna spaja cykl utworów charakterystycznych, jak w wypadku kompozycji SCHUMANNA: Motyk, kurna-wal Sceny leśne itp:. bądź cykli wariacyjnych, w których temat lub jego motywy stanowią punkt wyjścia utworów o różnorodnym charakterze, np. Wariacje AbeggSCHUMANNA/wariacje charakterystyczne).

W Karnawale SCHUMANNA 20 utworów charakterystycznych (przedstawiających postacie i sytuacje z balu maskowego) grupuje się wokół nadrzędnej idei. ujętej jako dźwiękowy symbol w postaci trzech sphinses: kryje się za nimi nazwa czeskiego miasteczka ASCH. skąd pochodziła ukochana Schumanna. Ernestyna von Fricken (Estre/ldj. i zarazem literowe nazwy dźwięków S (Es), C. 11. A z nazwiska SCHumAnn. Utwory cyklu są raoływiczmc związane poszczególnymi xpiiinxes.

Historia

Utwory cl mnikterys tyczne spotyka się już w dziełach lutnistów XVL/XVIJ w., wirgraa listów angielskich. kiaw^synisłów francuskich oraz ich niemieckich następców, tworzących w nurcie zwanym Entpfbuhanten Stil w XVIII w. Dużą role odgrywały tu teorie afektów i naśladownictwa Gatunek ten był obcy okresowi klasycznemu, stał się nutomiast główną forma romantyczny. ulegając spłyceniu w muzyce salonowej XIX w (np .Modlitwa dziewicy BĄDARZEWSKłEJ).

W mu/)W rozrywkowej XX w. używa się charakterystycznych tytułów częściowo n względów reklamowych.

¹    krótka. ..^rumenl^. a

fortepianowa) kompozycja, 1 reguły ‘SSwpommiizwzłiym tytułem.

;'V_rtwi utworu dwraktcrystyczncgo niejesl usui_: lu 2 racji niewielkich rozmiarów i najczęściej ^vzw3 treści przeważają formy pieśniowe i |m$j)clumikretystyczny jest gatunkiem pośrednim między muzyką absolutną a programową. Elementem muzyki absolutnej w utworze COUPERINA (rys. A) jest jego dwuczęściowa postać suitow*. taneczny churaktcr. melodyjny glos górny i wynikający z kompozycji sposób wykonania, sugerowany jedynie wśkazow-kugruckuscment.

Z drugiej strony utwór nosi pozamuzyczny tytuł. w zamierzeniu oddający jego nastrój. Tytuł jest przy tym subiektywny, poetycki i niejednoznaczny (COUPER IN proponuje dwa tytuły). W wypadku opatrzonego tytułem utworu charakterystycznego istnieją zasadniczo dwie możliwości:

kompozytor, posługując się muzyczną fanta-jją. tworzy dzieło o wyraźnie określonym charakterze i po jego skomponowaniu nadaje mu pozamużyczny tytuł, jak to potwierdź swoim przykładem SCHUMANN, bądź iei tytuł zostaje dodany później na życzenie

-    punktem wyjścia dla kompozytora staje się in-spiraga pozamuzyczna (obraz, wiersz, osoba, pejzazitp.). której nastrojową zawartość przenoś on do utworu.

Druga nt«oda odpowiada sposobowi tworzc-na muzyki programowej (zob. & 128). przy czym muzyka programowa i utwór charakterystyczny różnią się tym. że w pierwszym przypadku Btoinc jest oddanie przebiegu akcji lub ciągu Obrazów, w drugim zaś chodzi raczej o oddanie cnwilowego nastroju.

W szerszym rozumieniu do gatunku utworu charakterystycznego można zaliczyć również które mają jednolity i wyraźnie ok resłomch arak Cer, choć nie są opatrzone tytułem. W im większym stopniu elementy poza-muzyczne determinują proces kompozytorski, y® bardziej utwór charakterystyczny pizybli-za się do muzyki programowej. Tak więc. w najszerszym rozumieniu, do utworów chamktery-łtyczrcych zaliczą się:

preludia (np, u BACHA), szezcgóhuę przygrywki chorałowe, których charakter określa tekst chorału; w XIX w, Preludia Chopina; w XX w. - DcbtKsycgo (z podtytułami) i in.: różnego rodzaju utwory .jak tańce. marsze, lun-lazje, miniatury fortepianowe. bagatele, mo-nieniś ńiusicaux. impromptus. Albunibmtter

linowe utwory chanikterysiyeznc. jak ballada, bweu-sc, caprrccio, elegia, eklogfl. intenneao. jSgwdS* nokturn, rapsodia, romans itp: piesn O©'    , / projiraniową Cre-

-    Xlamcnio. jako utwór po-żałobny. battagK*. juko utwór U