CCF20091012062

68 Biojurysprudencja. Podstawy prawa dla XXI wieku

tecznie „mądry dla siebie", a bardzo wielu ludzi wyżej sobie nawet ceni własną mądrość od mądrości innych.

Autonomia, albo samorządność, przejawia się w niezależności zarówno życia cielesnego, jak i życia duchowego człowieka; do obu tych sfer życia odnosi się koncepcja wolności do - pozytywnej i wolności od - negatywnej. Granice wolności określają głównie czynniki niezależne od człowieka. Chodzi jednak również o to, by sam człowiek z powodu braku własnej mądrości nie poszerzał i nie pogłębiał tych ograniczeń. Ciągłe poszukiwanie pełni własnej autonomii w zmieniających się okolicznościach jest cechą człowieka mądrego. „Właściwością człowieka mądrego jest błądzić, głupiego trwać w błędzie", jak zauważył Cyceron, dostrzegając nieuchronność błądzenia w meandrach swego wnętrza psychicznego i pułapkach świata zewnętrznego. Myśl tę trafnie rozwinął Russell, myśliciel angielski:

Wielkim problemem tego świata jest, że głupcy i fanatycy są tak pewni swych racji, a ludzie mądrzy - pełni wątpliwości.

Autonomia stwarza przestrzeń do realizacji nakazu mądrego rządzenia własnym ciałem, myślą, wolą, emocjami jako warunku osiągania swych celów życiowych. Zawężeniem tej przestrzeni bywają nałogi i zbytnie przywiązanie do kogoś lub czegoś. Do podstawowych zasad mądrości należy roztropność nakazująca, aby namysł nad sobą i sprawami poprzedzał działanie. Jeśli podstawą namysłu jest wiedza, nie należy niczego przyjmować lekkomyślnie aż do upewnienia się o jej prawdziwości lub przynajmniej prawdopodobieństwie. Człowiek mądry namysłem poprzedza także swoje wypowiedzi; rezygnuje z wypowiedzi, jeśli namysł to podpowiada. „Mówić mało i źle jest nieszczęściem prostaków; mówić wiele i źle zuchwalstwem głupców; mówić wiele i dobrze jest szczęściem dowcipnych; mówić mało i dobrze jest roztropnością mądrych" - zauważył K. Brodziński. Mądrość zaleca ostrożność w każdych okolicznościach, również wtedy gdy człowiekiem zawładną emocje. Tukidydes dość łatwo odróżniał głupiego od mądrego, ponieważ „człowiek głupi ma serce na języku, mądry ma język w sercu". Przed ważną decyzją człowiek mądry rozważa, czy nie bierze swoich życzeń za rzeczywistość, co w kulturze angielskiej nazywa się myśleniem życzeniowym (wishfull thinking). W trudnej sprawie warto: zasięgnąć rady znawców, decyzję przełożyć na później, odrzucić ją, jeśli od nas nie zależy, nie wartościując przy tym niepotrzebnie, nie przejmować się tym, na co nie mamy wpływu.

Już Arystoteles doceniał znaczenie zachowywania we wszystkim umiaru, formułując zasadę złotego środka. Kłócą się z umiarem wszelkie przejawy skrajności myśli i czynów - zarówno używanie życia bez ograniczeń, jak i niczym nieuzasadniony niedostatek. Skrajnością są wypowiedzi ze słowami: „każdy", „zawsze", „wszędzie", „wszystko", niedostatecznie sprawdzo-