CCF20110405032

432 Magia, nauka i religia

teryzuje wszystko [...], skały, wodę, przypływy i odpływy, rośliny i drzewa, zwierzęta i ludzi, wiatr i burze, chmury, grzmoty i pioruny L.J, że siła ta jest przyczyną wszystkich zjawisk, wszelkiej aktywności w jego otoczeniu”.

Po ustaleniu, na czym polega istota mocy magicznej, nie musimy już podkreślać,, że pojęcia typu mana niewiele mają wspólnego ze specyficzną siłą zawierającą się w magicznym zaklęciu i rytuale. Stwierdziliśmy, że myślą przewodnią każdej wiary w magię jest wyraźne odróżnienie tradycyjnej mocy magii od wszelkich innych sił i mocy, które cechują człowieka i przyrodę. Pojęcia takie, jak wakan, orenda i mana, obejmujące prócz mocy magicznej także inne typy sił i mocy, są jedynie przykładem najwcześniejszych uogólnień pierwotnych pojęć metafizycznych, których w słowniku dzikiego jest więcej. Są one niezwykle istotne jako klucz do zrozumienia mentalności człowieka pierwotnego, ale na poziomie naszych danych pozwalają jedynie na postawienie problemu dotyczącego relacji między dawnymi pojęciami „siły”, „tego co nadprzyrodzone” i „mocy magicznej”. Mając do dyspozycji jedynie skrótowe informacje, nie możemy określić pierwotnego znaczenia takich złożonych pojęć, jak „siła fizyczna” i „nadprzyrodzona skuteczność”. Wydaje się, że w Ameryce większą rolę odgrywa pierwsze z tych pojęć, w Oceanii zaś — drugie. Podejmując jakiekolwiek próby zrozumienia mentalności krajowców, należy, moim zdaniem, najpierw zbadać i opisać typy zachowań, a słownictwo wyjaśnić obserwując obyczaje i sposób życia. W nauce język to najbardziej zawodny przewodnik, a w antropologii stosowanie „argumentu ontologicznego” jest szczególnie niebezpieczne.

Teoria, która głosi, że mana stanowi istotę magii i religii, była tak znakomicie broniona i tak brawurowo stosowana, że trzeba było poświęcić nieco więcej uwagi temu zagadnieniu. Nasza wiedza o mana, zwłaszcza w Melanezji, nie potwierdza tej teorii, przede wszystkim zaś prawie zupełnie nie mamy danych, które ilustrowałyby sposób, w jaki mana łączy się z kultem i systemem wierzeń religijnych i magicznych.

Jedno jest pewne: u podłoża magii nie leży abstrakcyjne wyobrażenie uniwersalnej mocy stosowanej później w konkretnych

433

Sztuka magii i moc wiary

przypadkach. Magia bez wątpienia powstawała niezależnie, w wielu rzeczywistych sytuacjach. Każdy typ magii powstał w wyniku innej sytuacji i związanych z nią napięć emocjonalnych. Jest więc wynikiem spontanicznego biegu myśli i spontanicznej reakcji człowieka. W wyniku jednakowego przebiegu procesów myślowych człowieka w każdym z tych przypadków powstały pewne uniwersalne cechy magii i pewne ogólne wyobrażenia, które leżą u podstaw magicznego myślenia i zachowania się człowieka. Kolej teraz na analizę umiejscowienia magii i wynikających z niego doświadczeń.

MAGIA I DOŚWIADCZENIE

Dotąd koncentrowaliśmy się głównie na wyobrażeniach i poglądach na magię reprezentowanych przez krajowców. Dowiedzieliśmy się, że człowiek pierwotny po prostu uważa, że magia daje człowiekowi władzę nad pewnymi rzeczami. Teraz więc trzeba przeanalizować tę wiarę z punktu widzenia socjologa. Przypomnijmy sobie rodzaj sytuacji, w której magia występuje. Człowiek realizując serię działań praktycznych, znajduje się w sytuacji, w której te działania zostają przerwane: myśliwemu umyka zwierzyna, żeglarz traci pomyślny wiatr, budowniczy czółna trafia na materiał, którego wytrzymałości nie zna, osoba zupełnie zdrowa nagle czuje, że opuszczają ją siły. Co człowiek zwykle robi w takiej sytuacji, pomijając odwołanie się do magii, wiary i rytuału? Zawiedziony w swej wiedzy, doświadczeniach i umiejętnościach technicznych człowiek uświadamia sobie przede wszystkim swoją bezsilność. Pragnienie osiągnięcia zamierzonego celu staje się jednak jeszcze silniejsze, a niepokój, strach i nadzieja rodzą w jego organizmie napięcie skłaniające do aktywności. Bez względu na to, czy będzie to człowiek dziki czy cywilizowany, _ czy będzie znał magię, czy też nie będzie w ogóle wiedział o jej istnieniu, w żadnym wypadku nie pogodzi się z tym, co dyktuje mu w tej sytuacji rozum — z zachowaniem biernej bezczynności. Jego system nerwowy i cały organizm skłonią go do podjęcia jakiejś działalności zastępczej. Opętany wizją upragnionego celu będzie go widział i czuł. Zacznie wy-

28 Dzieła t. 7