Dwudziestolecie międzywojenne Jerzy Kwiatkowski (116)

Ul hmt 1932-1939

Zamanifestowały się one «ró»i>m, sięgającej często do wojennej pnsU, — prozie nurtów ckspresjoni/uj^^ | w powieściopisarsiwie sensu wreuą' Coryeznym, które przeżywa w Ijmcfa* wyraźny renesans. Zresztą, pmdoUfc w tych właśnie grupach utworów wiało się szersze niż w realizmie spla, nym pojmowanie współczesnej sjta, politycznej i kulturowej. To «U* w przechylonych ku realizmowi pw ciach eksprcsjonizującydi ^ubrana gwałtowna przestroga przed miliuyj mem i powtórzeniem krwawych ju sprzed kilkunastu lal; to właśnie potitit historyczna, •• nic społeczny auwtjl nasycona była dyskretnym kaustrofion ‘ Ji aluzyjnie zapowiadała nadcbodz«« ‘ Ąf dziejów.

W zasadzie jednak nad ipcjm— Taimu Mcp Mwwkł ns Mm WptmsU. katastrofisty czy pacyfisty imM

w prozie tego okresu posuwa oponą* siy. niemal z reguły o odcieniu ndyhfe społecznym, lewicowym. Zbliżała ona do siebie pisarzy skądinąd lak odntMBjd jak Nałkowska i Zegadłowicz. Strug i C/uchnowski. Kurek i WaułewUzta ataki na ustrój i rząd sanacyjny łatwo też przeradzały się w satyrę spokra> •polityczną. Co prawda, święciła ona triumfy raczej w poezji, w praż ot najwybitniejsze dzieło o akcentach politycznej satyry napisane zostało z pv_:r prosanacyjnych: mowa o Mateuszu Bigdzie Kodena. Ale były przecie! ulu — pisane ze stanowiska lewicy — powieści satyryczne Struga. Czuchroadap Kruczkowskiego. I — najlepsza bodaj i najbardziej zjadliwa — aoiytiaKtjB Kariera Nikodema Dyzmy 0932) Tadeusza Dołęgi-Mostowicza, w owyncoa dziennikarza związanego / narodową demokracją, a niebawem autora tkfljd powieści „popularnych”.

KaUilrufizm nic odegrał w prozie środkowych i późnych łat tnjdanó roli lak wielkiej juk w poprzednim jej okresie ani jak w ówczesnej poezji A przepoił ją swoją pesymistyczną atmosferą. W prozie tych lat — niczalewd 2&t pokoleń, gatunków i konwencji — przeważa ciemna, ponura. bcznadńcjot<?

npon wizja świata Jeśli saga rodziny, to samobójców. Jeśli literacka autografia dzieciństwa, to koszmarnego, jeśli portret artysty w latach młodości, naedrana albo gruźlika, jeśli powieść z życia cyganerii, to ponurych, zapitych ursydazcńców. jeśli ksiądz, to ciężki winowajca, jeśli religijność. to mroczna. peMńtyczna albo zakończona odstępstwem. Jeśli historia Polslu. lo w epoce tamecznej utraty niepodległości — takie były. pewnie, że nic wyłącznie, ale (ncciei typowe tendencje tego okresu.

Sie brakło tai także i bezpośrednich, wyrażonych w sposób dyskursy wny indeciw zdawania sobie sprawy z charakteru nadchodzących czasów. Należą u przede wszystkim Dmc końce świata Słonimskiego. Ale również — rozsiane • różnych utworach, niekiedy niespodziewane w swoim kontekście — kata-aśtar uwagi czy wypowiedzi, takie jak owe słowa bohatera mało znanej powieki Ireny Krzywickiej Ucieczka z ciemności <1939). rzucone w dyskusji n typowy wówczas temat: mieć czy nie mieć dziecka, i kwestionujące samo paro do prokrcacji w obliczu nadchodzącej epoki wojen i totalitaryzmu: .A fb&Mne wojna? (_] A jeżeli będzie spokój, ale ucisk, przemoc uprawomoc-nai'Jeili mc będzie wolnego głosu, wolnej myśli, jeżeli zbiorowość wedrze ■twe wszystkie dziedziny życia i nastąpi okres kontroli i przymusu, wzmożony całą współczesną techniką, to. co wtedy?”

Ud poprzednie przynosiły kolejne odkrycie psychiki dziecka i odkrycie pnehiki kobiety. Tematyka ta nadal zachowuje swoją ważność; fcminizacja pory. zarówno podmiotowa, jak przedmiotowa, wzmaga się nawet jeszcze; ing autorek powiększa się teraz przecież o takie nazwiska jak Boguszewska. Gojmczyńtka. Malewska, krąg bohaterek o Różę z Cudzoziemki Kunccwiczo-■ej. Sabinę Boguszewskiej. Klarę z Przygody « nieznanym kraju Anieli Gmueckiej — by pozostać przy najwybitniejszych kreacjach. Inna sprawa, że osa przewaga piszących kobiet i. w konsekwencji, kobiet opisywanych, zostaje rak zastopowana w najmłodszym pokoleniu; wśród typowych dla tej generacji klanów „spowiedniczych" ani jeden nie wyszedł spod pióra kobiety. Nic bez •pływa na lo zjawisko pozostawały zapewne dokonujące się właśnie przemiany ■ lihdzw socjalnym ówczesnej literatury; mowa o pojawieniu się szerokiej fali rOttzUńców prowincji i przedstawicieli warstw niższych, także chłopów. A tu ja o emancypację było trudniej.

Icu co zarazem okres, w którym wielkiego znaczenia nabiera temat seksu. Występuje on zarówno w wersji nconaturalistycznej. jak psychologicznej czy pycfcoMułityczocj. Pierwsza z nich kładzie nacisk na społeczne uwikłania tej •fecy ludzkiego życia, bywa lurpistyczna. brutalna i — przepojona zapachem jóśfocmu; ileż przerywali ciąży w tej prozie. Druga — pogłębia wiedzę 285