1299076106

Społeczny wymiar obrzędowości pogrzebowej 185

chowań związanych ze śmiercią, światopogląd, religijność oraz wiara i jej kontekst społeczno-kulturowy⁵⁴.

Jakkolwiek definiowalibyśmy żałobę, czy jako proces, czy stan, nie należy pomijać jej społecznego kontekstu. Zakres żałoby, formy jej okazywania, czas trwania są skonkretyzowane przez system norm obowiązujący w społeczności, a zaliczany przez respondentów do wartości tradycyjnych.

Czas trwania żałoby jest proporcjonalny do hipotetycznej siły przeżywania żalu

1    więzi łączącej dotąd zmarłego z konkretnymi osobami. Według respondentów z Polska Roma, żałoba po najbliższej rodzinie trwa 1 rok, po dalszych kuzynach od

2    do 5 miesięcy (Pio. 2). Niektórzy respondenci (Lesiaki i Berniki) podają, że najdłuższa żałoba może trwać do jednego roku i sześciu miesięcy (Les. 1). Zakłada się, więc, że najbliższa rodzina przeżywa śmierć silniej niż dalsi krewni czy znajomi. Potrzebuje zatem dłuższego czasu na przystosowanie się do zaistniałych, zmienionych warunków. Ponadto to najbliższa rodzina najwięcej zawdzięcza zmarłemu i długo trwająca żałoba jest jednocześnie hołdem dla zmarłego i ekspresją pamięci.

Mimo iż istnieje swoboda w przyjmowaniu na siebie żałoby (o czym dalej), jednak najbliżsi są do tej żałoby zobowiązani. Trzeba przy tym zaznaczyć, że swoboda w przyjmowaniu żałoby, czyli podejmowaniu pewnych zobowiązań, nie jest tożsama ze swobodą w przeżywaniu żałoby. Po pierwsze dlatego, że mamy tu nakaz przeżywania żalu, smutku, po drugie — prowadzone w czasie czuwania rozmowy krążą wokół tematów związanych ze śmiercią danego członka grupy, co jest przyczynkiem do rozmyślań o doczesności i przemijaniu („każdy kiedyś umrze”), po trzecie — idealizuje się zmarłego, co wiąże się z odczuwaniem żalu po stracie wartościowego członka grupy.

Żałobę po zmarłym nosi:

...najbliższa rodzina — rok czasu. Dzieci, żona, matka musi nosić. W żałobie nie wolno

przebywać tam gdzie muzyka, tam gdzie telewizor... (Pio. 3)

Jak umiera np. matka to rok chodzisz w żałobie. Nie wolno wtedy pić, słuchać muzyki, nie

wolno się bawić, nie wolno oglądać nawet telewizji... (Chał. 2)

Zdaniem respondenta z Tomaszowa, okres trwania żałoby jest regulowany przez Kościół: żałoba po matce, żonie, ojcu trwa rok, a po bracie i siostrze — 6 miesięcy (War. 1). Potwierdziły to wypowiedzi wszystkich respondentów z Warmija-ków, którzy jako jedyna badana grupa nie wskazywali na swobodę w doborze czasu trwania żałoby, ale na ustalenia administracji kościelnej. We wszystkich pozostałych grupach rodowych każdy z uczestników pogrzebu — z wyjątkiem dzieci — może ustanowić dla siebie pewien zakaz, określając przy tym czas jego trwania, będący swoistym odzwierciedleniem żalu, bólu po stracie przyjaciela czy członka rodziny. Przyjęcie na siebie takiego zobowiązania ma miejsce w czasie stypy, tuż po pogrzebie, a czasem nawet przed nim, a więc jeszcze podczas czuwania. Osoba narzucająca sobie określoną formę żałoby mówi o przyjętych zobowiązaniach głośno, tak aby byli świadkowie wypowiedzi. Jest to ważne, zobowiązanie bowiem

54

Por. A. Ostrowska, op. cit., s. 213-214.