1299076116

Społeczny wymiar obrzędowości pogrzebowej    191

częstunek w domu, ale jeżeli ktoś chce, to zaprasza gości z innych miejscowości—jest to bardzo huczna uroczystość. (Jag. 3)

Uroczystość odbywa się w domu lub w restauracji. Romowie siedzą przy stołach i rozmawiają o zmarłym. Niektórzy się śmieją, bo wpomnienia dotyczą różnych sytuacji, w jakich znajdował się zmarły za życia, a niektóre z nich mogą wydawać się zabawne⁶¹. Ostatnie roczne spotkanie jest już wesołym spotkaniem żałobników, gdyż właśnie wtedy kończą się wszelkie działania ochronne. Ostatecznie uwolniono grupę od groźby powrotu ducha jej zmarłego członka. U Warmija-ków pali się wtedy jakiś czarny fragment odzieży na znak zrzucenia żałoby (War.l).

A jak się zrzuca żałobę to się bawi na całego, świętuje się. Stoły, jedzenie, wódka, tańczą, a te żałobne rzeczy się pali... (Pio. 3)

Przybycie na ucztę nie jest równoważne ze zmianą odzieży — po prostu przychodzi się jeszcze ubranym na czarno lub już nie. Zmienić ubiór można więc dopiero po uczcie łub dzień wcześniej czy dzień po rocznicy. Czarny ubiór nie stanowi sensu żałoby, a przyjęte zobowiązania, toteż nie ma znaczenia, kiedy dokona się zmiany odzieży (Ber. 4). Pamiętać jednak przy tym trzeba, że czarny kolor kojarzony jest ze śmiercią, i aby nie przywoływać nieszczęścia czy złego losu, nie powinno się niepotrzebnie zakładać odzieży w tym kolorze. U Warmijaków z Tomaszowa zrzucenie żałoby musi być uroczyste i rocznica nie zawsze pokrywa się z tym faktem. Rocznica jest tylko przypomnieniem o zmarłym. Według respondentów z Tomaszowa, można obchodzić również drugą rocznicę (War.l). Zdarza się i tak, że urządzanie uroczystości rocznicowych staje się tradycją rodzinną — tak jak to jest w zwyczaju w rodzinie romskiej z Oświęcimia. Dzieci zmarłego od dwudziestu lat organizują spotkania rocznicowe (Pach.l). U Warmijaków moment zakończenia żałoby jest wyraźnie zaznaczony. W pierwszej fazie uroczystości Romowie zachowują powagę, ciszę, ponieważ żałoba jeszcze trwa. Momentem przełomowym jest wybicie godziny, w jakiej odszedł zmarły (godzina zgonu). Wtedy na salę wchodzi orkiestra, która zaczyna grać wesołe melodie. Respondent z Pachowiaków, który uczestniczył w obchodach takiej rocznicy, w ten sposób opisał swoje wrażenia:

To było zdumiewające. Nikt w życiu tak nie robił u Romów. To pierwszy raz w życiu byłem świadkiem czegoś takiego. Zarządzili taki tak było. Już weselej się od razu zrobiło. (Pach. 1)

Pamięć

Zmarli Romowie, po dokonaniu wszystkich czynności pogrzebowych „żyją” w pamięci i wspomnieniach swoich najbliższych około dwa-trzy pokolenia. Współcześnie, ze względu na powstawanie domowych archiwów i działalność mediów, czas ⁶¹ Interesujące jest to, że we współczesnej kulturze polskiej możemy wyodrębnić dwa typy spotkań o charakterze stypy: tuż po pogrzebie i coroczne w rocznicę śmierci. Zresztą już na początku wieku Franciszek Bujak podejrzewał polską szlachtę o wielokrotne urządzanie styp przez szereg rocznic (F. Bujak, Stypa doroczna, „Lud” 1910, t. 16, s. 58-59).