106096458

22<» Recenzje, przeglądy wydawnictw i czasopism

pohadkaf Josef Smolka, Ostrawa 1958). Na ogół jednak osoba gawędziarza pozostawała nadal w cieniu. W naszej literaturze nawet wybitni gawędziarze — poza chyba jedynym Sabałą — pozostali nieznani. Pierwszą polską monografią tego typu staje się właśnie dzieło Kadłubca, wydane — rzecz znamienna —- za granicą.

W poszukiwaniu tekstów folklorystycznych Kadłubiec usiłował znaleźć typowego reprezentanta spośród narratorów. Znalazł go, dość zresztą przypadkowo, w osobie mieszkańca Koszarzysk, Józefa Jeżowicza. Jemu też i reprezentowanemu przez niego repertuarowi poświęca pierwszą część swej pracy. Na tle zarysu historii Śląska Cieszyńskiego i omówienia dziejów współpracy z gawędziarzem, autor przedstawia kolejno: życiorys gawędziarza, środowisko życia i przekazywania opowieści, źródła, specyfikę i funkcje jego repertuaru (transpozycje gatunkowe, strukturę poszczególnych gatunków — podań lokalnych, historycznych i wierzeniowych, bajek nowelistycznych, fantastycznych i zwierzęcych, legend oraz opowieści z życia ubranych zazwyczaj w formę kawałów i anegdot); analizuje następnie świat zawarty w opowieściach Jeżowicza: sposób odbicia obiektywnej rzeczywistości i jej fikcyjne uogólnienia, realistyczne rysy krainy baśni, świat realno-historyczny (odbicie wydarzeń historycznych, przedstawicieli zawodów — chłopów, księży, Cyganów, Żydów, Słowaków itd.); dalej formę i kompozycję przedstawianych przez Jeżowicza utworów folklorystycznych; zestawia je z literaturą piękną, odszukuje wpływ tekstów drukowanych i w ogóle lektury na repertuar gawędziarza; porównuje z sobą teksty powtarzane w zmienionych sytuacjach, a stąd usiłuje uchwycić wpływ czynników obiektywnych i subiektywnych na opowiadającego (liczne a małe audytorium, udział ludzi obcych, kobiet i dzieci, oddziaływanie miejsca narracji i sytuacji, np. w czasie wesela, wieczornicy, sytuacja sam na sam itp.). Mamy następnie porównawczą charakterystykę Jeżowicza z innymi gawędziarzami cieszyńskimi oraz gwary samego narratora.

Jest to partia książki niezmiernie cenna. Zawiera zastosowanie nowej koncepcji badania folkloru ustnego w terenie, polegającej na integralnym spojrzeniu na badany przedmiot, a więc na uchwyceniu wszelkich istotnych jego wyznaczników, współzależności, przejawów i funkcji. Zadaniem badawczym stało się tu nie tylko uzyskanie od narratora konkretnych tekstów folklorystycznych — tak jak to zazwyczaj bywało w tego rodzaju badaniach — ale ujęcie tego materiału poprzez pryzmat jego nosiciela i twórcy — narratora-gawędziarza, zresztą gawędziarza klasycznego. Stąd wynikło zajęcie się jego biografią i rekonstrukcją historyczną jego środowiska, a zżycie się z gawędziarzem i wielokrotne z nim kontakty, w różnych zresztą sytuacjach, pozwoliły na wydobycie z jego pamięci — jak ze skorupy orzecha — pełnego zasobu materiału właśnie w zależności od konkretnej sytuacji. Pozwoliło to też, a nawet pociągało za sobą, dalsze kierunki postępowania, mianowicie różnopłaszczyznowe interpretacje odnośnie do samych tekstów. A znów analiza formalna ich treści oraz wartości artystycznych zawartych w środkach języ-kowo-stylistycznych i poza język owych, została powiązana z obserwacją i dokumentacją zachowania się samego gawędziarza (mimika, gesty, intonacja itd.). Znalazło to swój wyraz m. in. w zestawie 67 zdjęć fotograficznych wykonanych przez Ladis-lava MiĆka. W taki sposób została ukazana w pełni żywa sztuka gawędziarska — jej cechy, niuanse, wyraz artystyczny, atrakcyjność i siła oddziaływania.

Praca K. D. Kadłubca zawiera 195 tekstów opowiadaniowych, w tym część z nich dublowana jest w postaci wariantów uzyskanych w innym czasie i w odmiennej sytuacji. Pozwala to na śledzenie wpływu wspomnianych wyżej warunków na treść i formę opowieści. Wiemy, czym kierował się autor w kolejności zestawu opowiadań — chronologią ich uzyskania. Stąd następują po sobie wytwory różnych