7648594428

Filozofia Hegla i jej dziewiętnastowieczna recepcja

ponieważ „praca kształtuje*⁹⁶. Wniosek, jaki Hegel wyciąga z dialektyki pana i niewolnika, można by sformułować następująco: samowiedza jest świadomością myślącą⁹⁷. Wolność samowiedzy (świadomości) wyraża się — zdaniem Hegla — w stoicyzmie, sceptycyzmie oraz w świadomości nieszczęśliwej, która jest świadomością „siebie jako istoty podwojonej i ze sobą tylko sprzecznej*⁹⁸. Hartmann daje wyraz przekonaniu, że dialektyka pana i niewolnika należy do najpiękniejszych fragmentów Fenomenologii ducha. „Zarazem — pisze on —jest to najlepszy przykład dialektyki tkwiącej w samej rzeczy, a więc jej treściowo doświadczalnej obiektywności i niezależności od systematyczno--stanowiskowych założeń*⁹⁹. Schnadelbach natomiast zwraca uwagę, że w dialektyce pana i niewolnika znajdujemy podstawę stosunków społecznych: „Już młody Marks wierzył, że w rozdziale Fenomenologii ducha poświęconym samowiedzy odkrył teorię struktury walki klas, która zgodnie z Manifestem komunistycznym, stanowi istotę wszelkiej dotychczasowej historii. Dlatego marksistowska lektura Hegla prawie

zawsze nie tylko interpretowała ten rozdział historyczno-filozoficznie, lecz ponadto wynosiła go do rangi kluczowego tekstu całej Heglowskiej filozofii*¹⁰⁰.

Kolejnym, trzecim już — oprócz świadomości i samowiedzy — filarem Fenomenologii ducha jest rozum. „Dzięki temu, że samowiedza okazuje się teraz rozumem, jej dotychczasowy negatywny stosunek do

innobytu przemienia się w stosunek pozytywny”¹⁰¹. W rozumie samowiedza „odkrywa świat jako swój nowy rzeczywisty świat*¹⁰². Samowiedza odkrywa zatem, że byt, któremu przypisujemy realność i doskonałość, nie leży poza nią, lecz tkwi w niej. Innymi słowy, samowiedza odwołuje się do idealizmu, a zasada tego idealizmu brzmi: „Rozum to pewność świadomości, że jest ona wszechrealnością; w taki oto sposób idealizm wyraża pojęcie rozumu”¹⁰³. Tym, co nowe — zauważa Hartmann — nie jest ani sama teza, ani podana definicja rozumu, ani też twierdzenie, że jest to idealizm. Tym, co nowe, jest tutaj fakt, że twierdzenie to stanowi rezultat stopniowego procesu¹⁰⁴. Rozum ukazu-

⁹⁶    Ibidem, s. 226.

⁹⁷    Zob. ibidem, s. 231. Hartmann pisze: „Świadomość »wolna« jest świadomością myślącą”. N. Hartmann: Die Philosophie des deutschen Idealismus..., s. 336.

⁹⁸    G.W.F. Hegel: Fenomenologia ducha..., T. 1, s. 240.

⁹⁹    N. Hartmann: Die Philosophie des deutschen Idealismus..., s. 333.

¹⁰⁰    H. Schnadelbach: Hegel. Wprowadzenie..., s. 66.

¹⁰¹    G.W.F. Hegel: Fenomenologia ducha..., T. 1, s. 268.

¹⁰²    Ibidem, s. 269.

¹⁰³    Ibidem.

¹⁰⁴    Zob. N. Hartmann: Die Philosophie des deutschen Idealismus..., s. 338.