7648594449

Filozofia pierwszej połowy dziewiętnastego wieku 135

mieckich, a w szczególności pruskich instytucji. Najwybitniejszą postacią wysuwającą się na plan pierwszy wśród krytyków Heglowskiej koncepcji państwa jest Karol Marks. Czwarty kierunek krytyki Hegla to krytyka utożsamiania człowieka z ludzkością. Zarzuca się Heglowi, iż nie dostrzega roli jednostki, którą właściwie ze swych rozważań eliminuje, gdyż jednostkę zanurza w ludzkości. Interesujące, że także Tadeusz Kroński mówi o Heglowskim kulcie państwa, który — jego zdaniem — widać zwłaszcza w Wykładach z filozofii dziejów^l6.

W tym miejscu wręcz nieodparta staje się potrzeba przytoczenia fragmentu wiersza wieszcza rewolucji Włodzimierza Majakowskiego (1893—1930), który ukazał tę kwestię od strony ideologii marksistowskiej :

Jednostka! Co komu po niej?!

Jednostki głosik cieńszy od pisku.

Do kogo dojdzie? — ledwie do żony!

I to, jeżeli pochyli się blisko.

[...]

Partia — to ręka milionopalca, w jedną miażdżącą pięść zaciśnięta.

Jednostka — zerem, jednostka — bzdurą, sama — nie ruszy pięciocalowej kłody, choćby i wielką była figurą, a cóż dopiero podnieść dom pięciopiętrowy.¹⁷

Takie rozumienie roli jednostki, mające swe źródło w filozofii Hegla, krytykowali przede wszystkim Saren Kierkegaard oraz Max Stirner (1806—1856), autor książki Jedyny i jego własność¹*. Jednostka staje się w ich rozważaniach obiektem zainteresowań filozofii, gdyż każda jednostka jest dla siebie czymś jedynym i niepowtarzalnym. Jest to krytyka totalnego pojmowania człowieka jako ludzkości, a zarazem propozycja rozumienia człowieka jako jednostki. O ile Kierkegaard uchodzi za ojca dwudziestowiecznego egzystencjalizmu, o tyle Stirner — za twórcę anarchizmu. Max Stirner wywarł wpływ na Nietzschego, toteż uważa się go także — podobnie jak Kierkegaarda i Jacobiego — za prekursora egzystencjalizmu. Ale teza ta okazuje się kontrowersyjna.

¹⁶    Zob. T. Kroński: Hegel Warszawa 1966, s. 40.

¹⁷    W. M aj akowski: Z poematu „ Włodzimierz Iljicz Lenin⁰, Tłum. A. Ważyk. W: W. M aj akowski: Wiersze i poematy. Oprać. A. Ważyk. Warszawa 1949, s. 108—110.

¹⁸ M. Stirner: Jedyny i jego własność. Tłum. J. i A. G a j 1 e w i c z o w i e. Wstęp L. Ku sak. Warszawa 1995.