B�la Bartók
(1881-1945)
B�la Bartók przybył do Nowego Jorku z żoną Dittą na
wiosnę 1940 roku. Już od roku 1938 rozważał możli-
wość wyjazdu z Węgier ze względu na pogarszającą się
sytuację polityczną w Europie, ale powodowany głębo-
kim przywiązaniem do rodziny i ojczyzny, ciągle odkła-
dał tę decyzję. Podróż przez Atlantyk nie zakończyła się
pomyślnie: zagubiono bagaż kompozytora. Bartók pisał
do swego syna Petera:
Wszystko, co łączyło nas z przeszłością, zostało zerwane...
wszystko, co posiadaliśmy zostało rozproszone... wydawałoby
się, że przygnała nas tu jakaś burza i to tylko z tym, co mie-
liśmy na grzbiecie.
Bartókowie powiedzieli przyjaciołom, że przyjechali tyl-
ko na kilka miesięcy, ale w rzeczywistości planowali
dłuższy pobyt i chyba mieli duże wątpliwości, czy jesz-
cze kiedykolwiek zobaczą Węgry. Zamieszkali w małym
mieszkanku przy Queens Boulevard w Forest Hills.
Z engagements koncertowymi było kiepsko - Bartók był
bardzo mało znany, zarówno jako kompozytor, jak i wy-
konawca. Gdy Bartók i jego żona pojawili się na estra-
dzie koncertowej, podniosły się głosy krytyki, że artyści
grają z nut; amerykańscy muzycy zaś - z pamięci!
Co gorsza kazano im wyprowadzić się z mieszkania: są-
siedzi bowiem protestowali zarówno przeciwko ciągłej
grze na fortepianie, jak i głośnemu rozbijaniu przez pa-
nią Bartókową mięsa na sznycle po wiedeńsku. Sam kom-
pozytor zaś nie był zachwycony Amerykanami:
Ludzie tu przeżuwają jak krowy... Co druga osoba żuje
gumę.
Społeczność węgierska pomogła parze muzyków zna-
leźć mieszkanie i pracę. Bartók został zatrudniony przy
transkrypcji serbochorwackich pieśni ludowych z kolek-
cji Parry'ego na Uniwersytecie Columbia. Bogactwo ko-
lekcji i jakość dźwięku nagrań zrobiła na nim wielkie
wrażenie. Wydawało mu się, że przeniósł się do zapa-
dłych serbskich wiosek, gdzie pieśni zostały nagrane.
Jednakże praca ta miała charakter tymczasowy i wkrótce
znów jedynym źródłem dochodów były koncerty i tan-
tiemy z nagrań płytowych.
W 1942 roku Bartók przeszedł lekką chorobę, którą
początkowo uważano za grypę. Jednak nie wyzdrowiał
w pełni: gorączka powracała co jakiś czas, ponadto po-
jawiła się niedokrwistość (anemia). Zwrócił się o poradę
do czterech wybitnych nowojorskich lekarzy, którzy po
przeprowadzeniu badania krwi i szpiku kostnego, zaczę-
li udzielać mu wymijających odpowiedzi. Mówiono, że
jest "zastanawiającym" przypadkiem, że być może odno-
wiła się "zmiana gruźlicza", którą miał w młodości, ukry-
wając przed nim prawdziwe rozpoznanie.
W tym czasie zaczęto już stosować streptomycynę
w zwalczaniu gruźlicy. Gdy jeden z przyjaciół, oburzony,
że Bartóka nie leczy się tym antybiotykiem, interwenio-
wał u doktora Rapaporta, opiekującego się kompozyto-
rem, usłyszał w końcu prawdę, iż Bartók cierpi na prze-
wlekłą białaczkę, którą można leczyć tylko symptoma-
tycznie. Leczenie polegało na okresowej hospitalizacji
i przetoczeniach krwi.
Bartók cierpiał na najczęstszą w jego wieku postać bia-
łaczki - przewlekłą białaczkę szpikową; zwykle zaczy-
na się ona niegroźnie, ale kończy agresywną fazą prze-
kształcenia blastycznego. Taki obrót przybrała choroba
kompozytora, który w końcowym jej okresie zdawał so-
bie sprawę z sytuacji; być może podejrzewał coś już
wcześniej. Początek jego choroby przypadł na okres du-
żej aktywności kompozytorskiej. W tym czasie Bartók
przechodził okres depresji i melancholŹŹ. Był wyniszczo-
ny, wyglądał na schorowanego, miał półprzezroczystą
skórę. Był zamknięty w sobie. Pisał, że "stracił wiarę
w ludzi, państwa... i we wszystko".
Na domiar złego fabryka fortepianów Baldwina ode-
brała mu fortepian, który mu uprzednio pożyczyła, a on
z kolei odgrażał się, że pozwie do sądu firmę nagrań
Columbia za utracone tantiemy.
Melancholia ustąpiła nieco po wyjeździe do przyjaciół-
ki, Agathy Fassett, mieszkającej na wsi w stanie Ver-
mont. Wiejskie krajobrazy skłaniały go do rozmyślań-
w swoich listach porównuje europejską cywilizację nisz-
czoną przez nazizm do drzewa zjadanego przez wszech-
obecne owady. Bartók często używał metafory owadów
dla przedstawienia znikomości i przejściowej natury ludz-
kiego istnienia:
Wydawało się, że drzewo stoi mocne i proste, tymczasem
było jedzone od środka przez miliony robaczków, buszujących
pod warstwą kory... przez miękkie robaki i twarde chrząszcze,
żółte, brązowe i czarne... miliony w ciele stojącego drzewa.
Gdy drzewo upada, robaki opanowują je całkowicie.
tęsknił również za wsią węgierską:
Tak dobrze rozumiem ludzi, którzy żyją w ścisłym kontakcie
z naturą, z dala od tak zwanej cywilizacji i od podejrzanych
dobrodziejstw lekarzy i szpitali.
Bartók miał już dosyć uzależnienia od lekarzy, pielę-
gniarek, opieki medycznej, nienawidził transfuzji, od któ-
rych zależało jego życie. Nie znosił przymusowej bez-
czynności.
OSTATNIE KOMPOZYCJE
Amerykański wydawca Bartóka, Ralph Fox, w swoich
listach namawiał go do komponowania. Ale Bartók odpi-
sał, że z rzeczy niezbędnych do pracy: "z radości, siły
i dobrego nastroju" nie pozostało mu już nic.
Bostoński dyrygent Serge Kusewicki zdołał namówić
Bartóka do pracy. Kusewicki odwiedził go w szpitalu
i zaproponował 1000 dolarów za nową kompozycję. Pra-
ca została zamówiona przez Fundację Kusewickiego,
a dedykowana pamięci niedawno zmarłej żony dyrygen-
ta. Początkowo Bartók wymawiał się złym stanem zdro-
wia, ale Kusewicki nalegał z takim entuzjazmem i wiarą
w siły kompozytora, że w końcu przyczynił się do po-
wstania trzech wybitnych dzieł Bartóka - kompozycji,
które będąc ostatnimi utworami napisanymi przez niego,
są jednocześnie doskonałą ilustracją jego wszechstronne-
go talentu kompozytorskiego.
Bartók rozpoczął pracę nad Koncertem na orkiestrę na
wsi w stanie Północna Karolina w lecie 1944 roku. Pra-
cował z tak nadzwyczajną prędkością i intensywnoś-
cią, że jeszcze w tym samym roku Kusewicki dyrygował
pierwszym wykonaniem tego utworu przez Boston Sym-
phony Orchestra. Bartók miał początkowo pewne zastrze-
żenia do interpretacji Kusewickiego, ale potem zgodził
się z nim całkowicie. Pozytywne doświadczenie z tym
koncertem było bodźcem do dalszej pracy: w 1944 roku
Bartók ukończył Sonatę na skrzypce solo na zamówienie
Yehudi Menuhina. Jest to agresywne, introspektywne,
o dużej sile wyrazu mistrzowskie dzieło, będące odbi-
ciem nastroju kompozytora w tym okresie.
Ze świadomością nieuchronnej śmierci, obserwując ży-
cie i jej kres w chłodnych lasach kontynentu amerykań-
skiego, Bartók kontemplował wzajemną zależność mię-
dzy tymi dwoma zjawiskami.
Martwa kłoda znów wraca do życia. Życie zaczyna się tu
wolno i niezauważalnie, tak jak poprzednio zaczynała się śmierć.
Odwieczny cykl... warstwa śmierci, potem warstwa życia...
warstwa na warstwie, aż do samego jądra ziemi.
Życie penetruje martwe ciała [kłody drzewa] zdobywając je
dla siebie i pokrywa całą ich powierzchnię świeżą zielenią,
a martwe kłody zapadają się pod ciężarem życia - ich istnie-
nie jest wypełnione i zakończone.
Ostatnią kompozycją Bartóka był III Koncert fortepiano-
wy. Do jej ukończenia brakowało ostatnich siedemnastu
taktów; pracę przerwała przedwczesna śmierć kompozy-
tora. Koncert ten to trzecie dzieło inspirowane zbliżającą
się śmiercią - a w tym przypadku być może także krót-
kimi momentami radości związanymi z przyjazdem syna
Petera z Węgier. Bartóka zawsze fascynowały głosy pta-
ków i brzęczenie owadów, dlatego w środkowej partŹŹ
trzeciej części swego koncertu umieścił pieśń jednego
z ptaków, którą słyszał w lasach Północnej Karoliny (Pi-
pilo erythrophtalmus - Ruffous-sided Towhee). Natchnienie
do tego fragmentu koncertu czerpał z piękna i majesta-
tyczności amerykańskiej dziczy. Ta powolna i refleksyjna
część - Andante religioso, mówi o ciszy i dostojeństwie
lasu, a także o dźwiękach wydawanych przez jego miesz-
kańców. W tym otoczeniu Bartók odnalazł spokój, które-
go nadaremnie szukał w miastach amerykańskich. W Pół-
nocnej Karolinie Bartókowie wynajęli odosobnioną chat-
kę i tam - przez pewien czas - kompozytor zaczął
nawet wierzyć, że pozbył się swej choroby. Jednakże
w sierpniu powróciły ataki gorączki i przypływy złego
samopoczucia. Zaczęła się stopniowa utrata wagi (przed
śmiercią Bartók ważył już tylko 37 kilogramów przy 153
cm wzrostu).
Wszystko to zmusiło rodzinę Bartóków do powrotu do
Nowego Jorku. Wynajęli małe mieszkanie na 57 Street.
Początkowo gorączka utrzymywała się, potem spadła.
Bartók niechętnie (nie dokończył jeszcze swego koncertu)
zgodził się na pójście do szpitala. Stan zdrowia chorego
pogarszał się teraz nieubłaganie z każdym dniem. Szybki
postęp choroby był spowodowany nagłą zmianą białacz-
ki w ostrą, złośliwą formę blastyczną. Kompozytor zmarł
we wrześniu 1945 roku. W pogrzebie uczestniczyli prze-
ważnie muzycy oraz węgierska społeczność Nowego
Jorku.
W roku 1988 nastąpiła ekshumacja zwłok i szczątki
Bartóka przewieziono na Węgry. Prochy musiano włożyć
do nowej trumny, ponieważ stara - lichej jakości-
zupełnie zbutwiała. Trumna z prochami Bartóka rozpo-
częła podróż do ojczyzny w dniu 23 czerwca 1988 roku
i po przekroczeniu granic sześciu krajów dotarła w koń-
cu do Budapesztu, gdzie została pochowana. Przejazdo-
wi trumny towarzyszyły koncerty utworów zmarłego
kompozytora. Taki finał miało jego nieszczęśliwe, ale jed-
nocześnie produktywne wygnanie.
PRZEWLEKŁA BIAŁACZKA
Białaczka jest nowotworem złośliwym szpiku kostne-
go. Komórki krwi i układu odpornościowego powstają
z tak zwanych "komórek pnia" (stem cells), zawartych
w szpiku kości płaskich, kręgów i czaszki. W przewlekłej
białaczce szpikowej we krwi pojawiają się niedojrzałe
komórki, przypominające komórki szpiku, ponieważ
w następstwie nienormalnej, nadmiernej produkcji tych
komórek w szpiku, zostają one wyrzucone do krwiobie-
gu.
Rudolph Virchow (1821-1902) opisał przypadek prze-
wlekłej białaczki w swojej sławnej pracy Weisses Blut (Biała
krew). Virchow urodził się na Pomorzu, studiował medy-
cynę w wojskowej akademŹŹ medycznej, Kaiser Wilhelm
Akademie, uzyskując dyplom lekarza w Berlinie. Wkrót-
ce wykazał się zdolnościami i zamiłowaniem do badań
naukowych i w roku 1848, kiedy to wyróżnił się swym
naukowym opracowaniem epidemŹŹ duru na Śląsku, zo-
stał mianowany profesorem stworzonej specjalnie dla
niego, pierwszej w Niemczech, katedry patologŹŹ na Uni-
wersytecie w WŹŹrzburgu. W 1858 roku, po przedwcze-
snej śmierci profesora Hemsbacha, ofiarowano mu kate-
drę patologŹŹ w Berlinie. Jego książka Cellular Pathologie
(1858), w której sformułował swoje sławne stwierdzenie
Omnis Cellula a Cellula [każda komórka może powstać
tylko z innej komórki - przyp. tłum.], była najważniej-
szym podręcznikiem patologŹŹ od czasów pracy Morga-
gniego De Sedibus et Causis Morborum [O przyczynach
i umiejscowieniu chorób - przyp. tłum.], która ukazała się
w 1761 roku. Rudolph Virchow brał także udział w życiu
politycznym i przez 13 lat był przywódcą PartŹŹ Radykal-
nej będącej w opozycji do Bismarcka. Gdy zmarł w roku
1902, jego pamięć uczcili delegaci z wielu krajów całego
świata.
W swej pracy Virchow opisuje wiele charakterystycz-
nych cech przewlekłej białaczki. Pacjentka, Marie Straide,
była 50-letnią kucharką. Na rok przed śmiercią zachoro-
wała. Zaczęła tracić na wadze, zaobserwowała obrzęki
' dolnych kończyn i brzucha. Skarżyła się na bóle i na kło-
poty ze stolcem. Pojawiła się skłonność do krwawienia
oraz powtarzające się krwotoki z nosa. Wywiązywały się
częste i liczne powierzchowne infekcje skóry. Przed śmier-
cią nastąpiła "szybka utrata sił". Virchow przeprowadził
sekcję i stwierdził, że w naczyniach krwionośnych za-
miast krwi znajdowały się żółtobiałe skrzepy. Zauważył
również powiększenie serca oraz niezwykle dużą śledzio-
nę, miała prawie 30 cm długości, była bardzo ciężka,
miała jednolitą, ciastowatą konsystencję. Badanie krwi wy-
' kazało, że przewagę stanowiły ciałka białe z jądrami
' o nieregularnym kształcie. To całkowicie kontrastowało
ze stanem normalnym, w którym większość komórek krwi
stanowią ciałka czerwone. Dziś wydaje się dziwne, że
Virchow nie wspomina nic o wyglądzie szpiku kostnego.
Podobny wyczerpujący opis białaczki opublikował w tym
samym roku co Virchow, Anglik, John Hughes Bennet
(1812-1875). Pochodzący z tego samego okresu opis bia-
łaczki znaleziono również w archiwach Rokitansky'ego
w Szpitalu Ogólnym w Wiedniu. Virchow skromnie przy-
znał, że nie był autorem pierwszego opisu białaczki, ale
stwierdził, że był pierwszym, który uznał, że białaczka
jest chorobą proliferacyjną komórek krwi, albowiem Ben-
net błędnie uważał, że nieprawidłowe leukocyty były ko-
mórkami ropnymi. Dziś postępy w chemioterapŹŹ i prze-
szczepach szpiku kostnego w sposób zdecydowany po-
prawiły prognozę wielu typów białaczek.