Johann Sebastian Bach (1685-1750) Georg Friedrich H�ndel (1685-1759) W przypadku Johanna Sebastiana Bacha istnieje cie- kawa zale�no�� mi�dzy �wiatem muzyki a medy- cyny. Bach zmar� w Lipsku 28 lipca 1750 roku i zosta� pochowany nie opodal ko�cio�a �w. Jana. Legenda m�wi, �e gr�b jego mia� znajdowa� si� sze�� krok�w przed bocz- nym wej�ciem do ko�cio�a. Gdy w 1894 roku zdecydowa- no si� na zburzenie budynku i wybudowanie wi�kszego na tym samym miejscu, postanowiono odnale��, ekshu- mowa� i ponownie pogrzeba� szcz�tki wielkiego kompo- zytora. Zarz�d ko�cio�a zwr�ci� si� do s�awnego anatoma Wil- helma Hisa starszego (1831-1904), profesora anatom�� w Lipsku'. His senior, zapoznawszy si� z archiwami, stwierdzi�, �e Bach zosta� pochowany w d�bowej trum- nie. W roku �mierci Bacha na og�ln� liczb� 1400 pogrze- b�w u�yto tylko 12 d�bowych trumien; pozosta�e zw�oki 1 Jego syn, Wilhelm His m�odszy, by� r�wnie� wybitnym anatomem. Mi�dzy innymi opisa� on cz�� uk�adu przewodz�cego impulsy do mi�- �nia sercowego, kt�ra do dzi� nosi jego imi� - "p�czek Hisa" lub "p�- czek przedsionkowo-komorowy". Jego ojciec znany jest ze swych od- kry� w dziedzinie embriolog��. zosta�y pochowane w trumnach sosnowych. Po tych pra- cach przygotowawczych rozpocz�to wykopaliska. W dniu 22 pa�dziernika 1894 natrafiono na trzy d�bo- we trumny. Jedna z nich zawiera�a szkielet starszego, silnie zbudowanego m�czyzny, oko�o 170 cm wzrostu. Czaszka by�a "mocna i o charakterystycznej budowie, z cofni�tym czo�em, mocno zaznaczonym ciemieniu..., z mocnymi ko��mi szcz�kowymi i lekko wysuni�t� ku przodowi doln� szcz�k�". Profesor His zauwa�y� r�w- nie�, �e po wewn�trznej stronie czaszki miejsca, gdzie znajdowa� si� musia� �limak2 i zakr�t skroniowy dolny3, by�y szczeg�lnie zaznaczone. Profesor wyci�gn�� z tych obserwacji wniosek, �e osobnik musia� cechowa� si� wyj�t- kowymi cechami umys�owymi i s�uchowymi4. His doszed� do wniosku, �e rysy twarzy widoczne na portretach s� zgodne z kszta�tem ekshumowanej czaszki. Zwr�ci� si� do rze�biarza, Karla Seffnera, kt�ry na pod- stawie portret�w i odlewu gipsowego czaszki stworzy� biust, kt�ry w przekonywaj�cy spos�b przypomina� cha- rakterystyczne cechy i rysy twarzy Bacha. (Seffner pr�bo- wa� kontrolnie na�o�y� cechy fizjonomiczne twarzy H�ndla na odlew tej samej czaszki. Tym razem wyniki by�y niezadowalaj�ce.) Bach przez prawie ca�e swoje 66 lat �ycia cieszy� si� dobrym zdrowiem. By� niewymagaj�cym, skromnym cz�owiekiem, kt�rego jedyn� niemal wad� by�o nieustan- ne palenie fajki. Swoje motto Chwa�a niech b�dzie Bogu stosowa� tak w muzyce, jak i w codziennym �yciu. Nie wydaje si�, aby przywi�zywa� wag� do po�miertnej s�a- wy. Na rok przed �mierci� Bach straci� wzrok. Przez ca�e �ycie by� kr�tkowzroczny; utrata wzroku rozpocz�a si� nagle i po��czona by�a z b�lem w oczodo�ach. W ci�gu 2 Narz�d s�uchu zlokalizowany wewn�trz ko�ci skroniowej, zwany �limakiem ze wzgl�du na sw�j spiralny kszta�t [przyp. t�um.). 3 cz�� kory m�zgowej [przyp. t�um.]. 4 Dzi� wiadomo, �e s�uchowa okolica kory m�zgowej zlokalizowana jest w g�rnym zakr�cie skroniowym i w zakr�tach poprzecznych (s� to tzw. rejony Brodmanna nr 22, 41 i 42). roku wzrok kompozytora pogorszy� si� do tego stopnia, �e przesta� on odczuwa� nawet �wiat�o. Prawdopodobn� przyczyn� jego dolegliwo�ci by�o zapalenie t�tnic skro- niowych. Usi�owa� go leczy� z�ej s�awy okulista, Anglik, Chevalier Taylor (1703-1772), kt�rego pacjentem by� r�w- nie� H�ndel. Taylor leczy� Bacha cz�stymi naci�ciami oczu, rt�ci� (ma�ci� kalomelow�) i upuszczaniem krwi. Nic dziwnego, �e te agresywne, a zupe�nie nieuzasadnione medycznie zabiegi wcale nie polepszy�y wzroku Johanna Sebastiana, ale spowodowa�y bolesne, chroniczne zapale- nie oczu, co tylko powi�kszy�o cierpienia kompozytora. Cz�ste upusty krwi pogarsza�y jeszcze og�lny stan pa- cjenta. S�aby i wycie�czony kompozytor przebywa� stale w zaciemnionym pomieszczeniu. �mier� spowodowana by�a wylewem krwi do m�zgu, po kt�rym wywi�za�a si� gor�czka, wynikaj�ca prawdopodobnie z zapalenia p�uc, kt�re najprawdopodobniej by�o bezpo�redni� przyczyn� �mierci. H�ndel, wsp�czesny Bacha, by� bardziej znany za �ycia ni� Bach; �y� nieco d�u�ej ni� jego kolega. Zmar� 14 kwietnia 1759 w wieku lat 74. Na sze�� dni przed �mier- ci� H�ndel by� na koncercie, na kt�rym wykonywano jego Mesjasza. Zemdla� na sali i zosta� przeniesiony do domu. Zmar� po sze�ciodniowym pobycie w ��ku. Musia� jednak odzyska� przytomno��, poniewa� 11 kwietnia podyktowa� kodycyl do testamentu, w kt�rym wyra�a wol�, aby pochowano go w opactwie westminsterskim (Westminster Abbey). Gr�b H�ndla znajduje si� tam do dzi� dnia. H�ndel by� bardziej korpulentny, ale jednocze�nie �wa- wszy ni� Bach. Jako cz�owiek o nieograniczonej energ�, du�ym temperamencie i kolosalnym apetycie lubi� tak�e sporo wypi� i, podobnie jak Bach, nie rozstawa� si� z faj- k�. Gdy doszed� do lat �rednich, sta� si� m�czyzn� wy- sokim, t�gim, o nalanej twarzy. By� bardzo aktywny i okresowo pracowa� niezwykle intensywnie. Cz�sto po- pada� w kr�tkotrwa�e, lecz g��bokie depresje. Gdy przy- jaciel, Joseph Goupy, skarykaturowa� go jako �wini� gra- j�c� na klawesynie i zatytu�owa� rysunek "Czaruj�cy bru- tal", H�ndel poczu� si� ura�ony i wykre�li� Goupy'ego ze swego testamentu. Kompozytor by� pe�nym wyobra�ni, energicznym cz�owiekiem interesu; bardzo cz�sto two- rzy� - tak�e dzie�a religijne - z pobudek czysto komer- cyjnych. Dolegliwo�ci H�ndla rozpocz�y si� oko�o roku 1737 jako "uszczerbek zdrowia i zrozumienia". Kompozytor straci� w�adz� w prawej r�ce i wyjecha� do Tunbridge Wells, do "w�d" na kuracj�. Tam parali� i reumatyzm ramienia ust�pi�y. Objawy powr�ci�y w roku 1743, a przy- jaciel kompozytora, Horace Walpole, zauwa�y�, �e H�ndel nie mo�e pracowa� z powodu "parali�u" g�owy i trud- no�ci w m�wieniu. Objawom tym towarzyszy�a wysoka gor�czka. Jednak i tym razem H�ndel wyzdrowia� i ob- jawy choroby ust�pi�y. Postawienie dok�adnej diagnozy tych dolegliwo�ci nie jest dzisiaj mo�liwe. Natomiast proces utraty wzroku post�powa� nieub�aganie. W 1743 obustronne katarakty (za�ma) rozwin�y si� do tego stop- nia, �e H�ndel by� praktycznie zupe�nie niewidomy; mimo to, nadal, a� do �mierci, gra� na organach i klawesynie. Podczas wykonania oratorium Samson, gdy tenor John Beard �piewa�: Oh loss of sight! Of thee I most complain! Oh worse than beggary old age or chains! My very soul in real darkness dwells! Total eclipse! no sun no moon! All dark amidst the blaze of noon!5 s�uchacze wzruszyli si� do �ez na widok �lepego kompozy- tora. Dali w ten spos�b wyraz swemu uczuciu i przy- wi�zaniu do jego g��boko ludzkiej i prostodusznej postaci. 5 Och, utrata wzroku! Jego mi najbardziej brak! �lepota gorsza jest od biedy, staro�ci, �a�cuch�w! Dusza zanurzona w ciemno�ci Ca�kowite za�mienie! Ani s�o�ca, ni ksi�yca, Wszystko jest ciemno�ci� w jaskrawym �wietle po�udnia! (G. F. H�ndel, Samson, s�owa Newburgh Hamilton) Aby odzyska� wzrok, H�ndel podda� si� zabiegowi chirurgicznemu. Starano si� zepchn�� zm�tnia�e soczew- ki w d� ga�ki ocznej. Niestety zabieg si� nie uda� i H�ndel by� w dalszym ci�gu niewidomy. Zabiegu dokona� ten sam Chevalier Taylor, kt�ry operowa� Bacha. Na szcz�cie, mimo �e do operacji u�ywano nieja�owych igie�, nie wywi�za�a si� infekcja; zaka�enie ga�ki ocznej w nast�p- stwie operacji katarakty musia�o by� w owych czasach bardzo cz�st� komplikacj�. Chevalier John Taylor jest postaci� zas�uguj�c� na wzmiank� w histor��. By� on pewnego rodzaju orygina- �em i szarlatanem. Podr�owa� po Europie, przeprowa- dzaj�c swoje zabiegi okulistyczne; cz�sto wyje�d�a� z miasta, zanim wysz�y na jaw komplikacje i konsekwen- cje jego operacji. Tytu� Chevalier nie �wiadczy� o jego szla- chectwie. Urodzi� si� w Norwich, w Angl��. Samuel John- son napisa� o "Kawalerze", �e jest on �ywym przyk�a- dem tego, jak dalece bezczelno�� wspomaga ignorancj�. Rzeczywi�cie, ten fa�szywy okulista leczy� wielu s�aw- nych ludzi. By� zwolennikiem stosowania rt�ci i nie- zw�ocznej operacji. Z drugiej strony jednak Taylor nie by� zupe�nym szarlatanem: wynalaz� ulepszon� ig�� do ope- rowania katarakty, a tak�e jako pierwszy opisa� gron- kowcowe zapalenie ga�ki ocznej (niew�tpliwie wywo�ane zaka�eniem przez operacj� nieja�ow� ig��). Zwa�ywszy wszystkie "za" i "przeciw", nale�y jednak stwierdzi�, �e mimo kilku niew�tpliwych odkry� wyrz�dzi� wi�cej z�e- go ni� dobrego. Potrafi� za to przedstawia� siebie w jak najlepszym �wietle: w swoich pami�tnikach podaje fa�- szywie, �e operacje oczu obydwu kompozytor�w zako�- czy�y si� powodzeniem. Katarakta, czyli za�ma, jest jedn� z g��wnych przyczyn �lepoty u os�b w starszym wieku. W procesie chorobo- wym soczewka oka stopniowo m�tnieje i twardnieje, nie dopuszczaj�c �wiat�a do siatk�wki, na kt�rej tworzy si� obraz odbierany przez czu�e na �wiat�o kom�rki, kt�re obraz ten przekazuj� do m�zgu. W zaawansowanych przypadkach soczewka mo�e zm�tnie� do tego stopnia, �e pacjent nie jest w stanie odr�ni� �wiat�a od ciemno- �ci. Za�ma towarzyszy wielu chorobom, najcz�ciej cu- krzycy, ale mo�e r�wnie� wyst�powa� bez �adnej innej dolegliwo�ci. KR�TKA HISTORIA OPERACJI ZA�MY W Indiach przeprowadzano operacje katarakty na d�u- go przed nasz� er�. Ze wzmianek wynika, i� u�ywano jakich� �rodk�w znieczulaj�cych i �e k�adziono du�y nacisk na czysto�� przy zabiegu. Operacja polega�a na naci�ciu tward�wki (bia�ka) ga�ki ocznej przy u�yciu ostrej ig�y. Nast�pnie przez naci�cie to wprowadzano t�py in- strument, kt�rym starano si� przesun�� soczewk� w d� ga�ki ocznej, tak aby usun�� j� z osi optycznej oka. Na- zywa�o si� to "k�adzeniem" soczewki. Tego rodzaju za- biegu dokonano w przypadku Bacha i H�ndla. U�ycie t�pego narz�dzia do manipulacji we wn�trzu ga�ki ocznej zmniejsza�o niebezpiecze�stwo uszkodzenia soczewki i wylania si� jej zawarto�ci do wn�trza ga�ki ocznej. W operacyjnym leczeniu katarakty europejska medycy- na d�ugo pozosta�a w tyle za hindusk�. Dopiero w po- cz�tku XVIII wieku zorientowano si�, �e za�ma jest spo- wodowana przez zm�tnienie samej soczewki, a nie p�ynu w komorze przedniej oka (le��cej przed soczewk�). Wte- dy to rozpocz�to leczenie polegaj�ce na usuwaniu zm�t- nia�ej soczewki. Jacques Daviel by� jednym z pierwszych oftalmolog�w, kt�rzy zacz�li soczewki usuwa�. Jego trak- tat o kataraktach, opublikowany w 1748 roku, spowodo- wa� przewr�t w oftalmolog��. Od tego czasu zaniechano zabiegu "k�adzenia" soczewki. Wyniki uzyskane przez usuwanie soczewki by�y znacznie lepsze od wynik�w "k�adzenia". Jako �rodk�w znieczulaj�cych u�ywano al- koholu i opium. Od czasu Daviela technika operacyjna czyni�a sta�e post�py. W 1884 roku zastosowano po raz pierwszy miej- scowe znieczulenie za pomoc� kokainy. Wprawdzie usu- ni�to w ten spos�b b�l, ale oczywi�cie nie rozwi�zywa�o to problemu unieruchomienia ga�ki ocznej. Technik� t� opracowano w latach trzydziestych XX wieku. Miejsco- we stosowanie antybiotyk�w rozpocz�to w latach czter- dziestych. Nast�pnym wa�nym krokiem naprz�d by�o opracowanie metod mikrochirurgicznych i zastosowanie wewn�trzga�kowej protezy soczewki. Dzi� osi�ga si� do- skona�e wyniki operuj�c katarakty we wcze�niejszym ni� by�o to dot�d mo�liwe stadium rozwoju. Zabieg usuni�- cia zm�tnia�ej soczewki i implantacji wewn�trzga�kowej protezy jest jednym z najcz�ciej wykonywanych i naj- skuteczniejszych zabieg�w chirurg�� ocznej. Przywraca on wzrok wielu starszym osobom. CODA Zar�wno Bach, jak i H�ndel byli nami�tnymi palacza- mi fajki. Bardzo mo�liwe, �e na��g ten przyspieszy� �mier� ich obu przez spowodowanie arteriosklerozy (mia�d�ycy t�tnic), co mog�o prowadzi� do nadci�nienia. Przyczyny �mierci H�ndla nie da si� dok�adnie ustali�, ale istnieje du�e prawdopodobie�stwo, �e zosta�a ona spowodowa- na przez zawa� mi�nia sercowego. Kompozytor zmar� nagle po ataku omdlenia, kt�ry nast�pi� podczas koncer- tu. Zar�wno H�ndel, jak i Bach �yli stosunkowo d�ugo i - w por�wnaniu do innych s�awnych kompozytor�w, - chorowali stosunkowo rzadko. Bach napisa� wiersz opiewaj�cy rozkosze palenia fajki, kt�ry ukaza� si� w roku 1725 w drugim tomie Klavierbuechlein dla c�rki Anny Magdaleny. Wiersz nosi tytu� Buduj�ce rozmy�lania pala- cza tytoniu. Oto wyj�tek: Ta aromatyczna fajka, tak jak ja, zrobiona jest z niczego innego jak tylko z ziemi. Spada i na moich oczach rozlatuje si� na kawa�ki. To samo czeka i mnie: powr�c� do ziemi; Czy to na l�dzie, czy na morzu, w domu, czy na obczy�nie, Pal� sw� fajk� i chwal� Boga. DODATEK Wyj�tek z publikacji Karla A. Baera Johann Sebastian Bach (1685-1750) In Medical History Bach zosta� pochowany 31 lipca 1750; dowodem, �e jego wsp�cze�ni, a szczeg�lnie wsp�obywatele Lipska, nie doce- niali w pe�ni geniuszu tego cz�owieka jest fakt, �e miejsce jego grobu uleg�o zapomnieniu. Ze wzmianki w nekrologu wiado- mo by�o, �e Bach pochowany by� gdzie� ko�o ko�cio�a �w. Jana (St.Johannes-Kirche). Istnia�a r�wnie� "kiepsko udokumento- wana' tradycja ustna okre�laj�ca, �e Bach pochowany jest w od- leg�o�ci sze�ciu krok�w od ma�ych drzwi po lewej stronie ko�cio�a. Kiedy w roku 1894 zdecydowano si� zburzy� stary ko�ci� i na jego miejscu wybudowa� nowy, wi�kszy, stwier- dzono, �e cz�� starego cmentarza znalaz�aby si� pod nowym budynkiem. Zdecydowano zatem, �e podczas robienia wyko- p�w pod nowy ko�ci� przeprowadzi si� poszukiwania szcz�t- k�w kompozytora. Wst�pne badania archiw�w szpitala �w. Jana pozwoli�y na ustalenie, �e Bach zosta� pochowany w trumnie d�bowej. By�o to o tyle wa�ne, �e tylko 12 spo�r�d 1400 zw�ok zosta�o w roku �mierci Bacha pochowanych w d�bowych trum- nach. Trzy d�bowe trumny odkopano w dniu 22 pa�dziernika 1894 i otwarto w obecno�ci s�awnego anatoma, profesora Uni- wersytetu lipskiego, Wilhelma Hisa (1831-1904). Jedna z nich zawiera�a kompletny szkielet "starszego m�czyzny, niezbyt du�ego wzrostu, ale dobrze zbudowanego". Czaszka by�a "mocno zbudowana, o charakterystycznym kszta�cie". Widocz- ne by�o pochylone czo�o, mocna ko�� ciemieniowa, ko�ci nosa wystaj�ce pod ostrym k�tem, stosunkowo nisko osadzone oczo- do�y, kt�rych szeroko�� przewy�sza�a wysoko�� i mocne ko�ci szcz�kowe, z nieco wystaj�c� ku przodowi ko�ci� �uchwow�. Profesor His od razu zorientowa� si�, �e ma do czynienia ze szcz�tkami "cz�owieka nietuzinkowego" (Dutzendkop~. Wnio- sek do�� wygodny, poniewa� tylko znalezienie szcz�tk�w cz�o- wieka "wybitnego" usprawiedliwia�o dalsze badania. Pierwszym krokiem w drobiazgowych badaniach prof. Hisa by�o por�wnanie ekshumowanej czaszki z kilkoma autentycz- nymi `portretami Bacha, szczeg�lnie z dwoma obrazami J. G. Hausmanna, kt�re w tym czasie znajdowa�y si� w Lipsku. Por�wnanie wykaza�o nie tylko og�lne podobie�stwo; na portre- tach stwierdzono tak�e cechy fizjonomiczne, kt�re charaktery- zowa�y czaszk�. Prof. His, badacz r�wnie dok�adny jak pomy- s�owy, uzna�, �e dotyChczasowe wyniki s� "bardzo interesuj�- ce" ale niewystarczaj�ce, i �e tylko pomoc zdolnego rze�biarza rokuje nadzieje na rozwi�zanie zagadki i na ustalenie z pewn� doz� prawdopodobie�stwa, �e znaleziona czaszka jest czaszk� Bacha. Rze�biarz, pos�uguj�c si� gipsowym odlewem czaszki, pow��nien na jego bazie wymodelowa� g�ow� podobn� do za- chowanych portret�w kompozytora. Skontaktowano si� z rze�- biarzem nazwiskiem C. Sefner; pracuj�c w pokoju, w kt�rym r�wnie� znajdowa�y si� wspomniane wy�ej portrety i kilka szkic�w Bacha, po kilku dniach stworzy� on rze�b�. Jej "szcze- g�lne zalety wzruszy�y wszystkich, kt�rzy mieli sposobno�� j� ogl�da�'. Na tej podstawie prof. His stwierdzi�, �e istnieje prawdopodobie�stwo. �e znaleziona czaszka jest czaszk� Ba- cha. Seffner przeprowadzi� nast�pnie eksperyment kontrolny: usi�owa� na ten sam odlew gipsowy na�o�y� charakterystyczne cechy fizjonom�� H�ndla. Okaza�o si� to zupe�nie niemo�liwe (Innere unm�glichkeit). Zadowalaj�ce podobie�stwo mo�na by�o jedynie uzyska� pokrywaj�c miejsca, gdzie tkanki mi�kkie s� na og� dosy� cienkie, na przyk�ad czo�o, grub� warstw� gliny, a miejsca normalnie grubo pokryte tkankami mi�kkimi, jak na przyk�ad podbr�dek pozostawiaj�c niemal bez warstwy gli- ny. Zach�cony wynikami, His zwr�ci� si� do Zarz�du Miasta o utworzenie sze�cioosobowej komisji, w sk�ad kt�rej mia� wcho- dzi� r�wnie� bibliotekarz, dr E. Vogel, specjalista od ikonogra- f�� Bacha. Zadaniem ko~sji by�o zbadanie ekshumowanego szkieletu i czaszki, nast�pnie ocena portret�w Bacha, wreszcie "ustalenie stopnia pewno�ci osi�galnej przez rekonstrukcj� cz�ci mi�kkich na bazie czaszki". Na ko�ciach szkieletu znaleziono liczne wyro�la kostne (eg- zostozy), szczeg�lnie r1a l~ggach. Czaszka wykazywa�a zaawan- sowany proces zamkni�cia szw�w wie�cowego, strza�kowego i w�g�owego. Pozwala�o to na stwierdzenie, �e szkielet nale�a� do starszego m�czyzny, Zosta�o to potwierdzone przez F. Hesse (1849-1906), profesora Stomatolog�� uniwersytetu lipskiego, kt�ry odby� studia w Stanach Zjednoczonych. Postawi� on diagnoz� starczego zwyrodnienia wyrostk�w z�bodo�owych. Hesse za- obserwowa� r�wnie�, �e spo�r�d zachowanych 9 z�b�w, sieka- cze wykazuj� zu�ycie kraw�dzi tn�cej, a nie powierzchni we- wn�trznej (j�zykowej) lub zewn�trznej (wargowej). Dowodzi to pewnego stopnia prognatyzmu (wysuni�cia do przodu �u- chwy). Ta charakterystyczna cecha fizjognomiczna widoczna jest na wszystkich zachowanych portretach Bacha. Nast�pnym etapem w pracy komisji by�o krytyczne zbadanie portret�w; powierzono to doktorowi Voglowi i rze�biarzowi Seffnerowi. Ta cz�� sprawozdania komisji nie jest przedmio- tem obecnego doniesienia. Natomiast zagadnienie rekonstruk- cji cz�ci mi�kkich na bazie ekshumowanej czaszki jest niezwy- kle ciekawe z punktu widzenia anatom��. Kilka lat przed eks- humacj� H. Welcker opracowa� "metod� profilowania', za po- moc� kt�rej mo�na rekonstruowa� twarz nak�adaj�c na czaszk� odpowiedniej grubo�ci warstw� gliny, odpowiadaj�c� tkankom mi�kkim. Grubo�� warstw tkanek mi�kkich w r�nych miej- scach zosta�a ustalona na podstawie pomiar�w przeprowadzo- nych na zw�okach 13 m�czyzn. Welcker zastosowa� swoj� metod� do rekonstrukcji tzw. "czaszki Schillera". Rekonstruk- cj� t� mo�na by�o por�wna� z istniej�c� mask� po�miertn� Schillera. W przypadku Bacha nie dysponowano mask� po- �miertn�, a wszystkie portrety przedstawia�y go tylko en face. Z tego wzgl�du His s�usznie stwierdzi�, �e "nasz profil zrekon- struowany na bazie czaszki mo�na uwa�a� za profil Bacha jedynie, je�eli uda si� wcieli� go w rze�b� o fizjognom�� zgod- nej z portretami ukazuj�cymi Bacha en face". Staranne i dok�adne opracowanie tematu przez prof. Hisa sprawi�o, �e og�oszone wyniki zosta�y powszechnie uznane za s�uszne. W celu otrzymania danych por�wnawczych His prze- prowadza� pomiary grubo�ci tkanek mi�kkich na czaszkach 37 zw�ok. Pomiary przeprowadzano w 19 wybranych punktach, a grubo�� tkanek okre�lano bardzo prost� metod�: przeprowa- dzaj�cy pomiary wbija� prostopadle do sk�ry ig��, na kt�rej znajdowa� si� ma�y gumowy dysk. Ig�� wbijano a� do ko�ci, dysk za� opiera� si� o sk�r�. Po wyci�gni�ciu ig�y mierzono odleg�o�� mi�dzy ostrzem ig�y a dyskiem. Wyniki pomiar�w wykaza�y, �e grubo�� tkanki mi�kkiej w okre�lonych miejscach twarzy w niewielkim stopniu r�ni si� u badanych osobnik�w. Najwi�ksze r�nice wynikaj� z odmienno�ci p�ci oraz wieku badanego osobnika. Do rekonstrukcji twarzy Bacha u�yto �red- nich warto�ci otrzymanych z pomiar�w 8 m�czyzn w wieku od 50 do 72 lat. Pos�uguj�c si� powy�szymi danymi, Seffner wyrze�bi� trzeci� twarz. Okaza�o si�, �e ta rze�ba oddaje wszyst- kie charakterystyczne cechy fizjonom�� Bacha znane z portre- t�w jest bardziej "�ywa" i wyrazistsza ni� twarz na portre- tach. W ko�cowym sprawozdaniu komisja stwierdzi�a, �e "tyl- ko za spraw� najbardziej nieprawdopodobnego zbiegu oko- liczno�ci mo�na by znale�� drug� czaszk� o tak charaktery- stycznych, a jednocze�nie niezwyk�ych kszta�tach, kt�ra tak dalece spe�ni�aby kryteria autentyczno�ci, jak czaszka, na kt�- rej przeprowadzono opisane badania". His, we wsp�pracy ze s�awnym wiede�skim otologiem, Ada- mem Politzerem (1835-1920), przeprowadzi� r�wnie� szczeg�- �owe badania ko�ci skroniowych znalezionej czaszki. Wyniki wskazuj� na geniusz muzyczny Bacha. Wprawdzie prof. His podkre�la, �e nie mo�na wnioskowa� o talencie muzycznym s�awnego kompozytora na podstawie budowy jego ko�ci skro- niowych, ale twierdzi, �e wielki kompozytor musi niew�tpli- wie posiada� odpowiednio zbudowane i uformowane organy s�uchu. W przypadku czaszki Bacha od razu rzuca si� w oczy, �e ko�ci skroniowe s� specyficznie ukszta�towane. Wra�enie to potwierdzaj� badania szczeg�owe: niezwykle du�a �rednica okienka �limaka, fenestra rotunda (�rednica 2,5 mm, podczas gdy normalna �rednica wynosi 1,5 mm), du�a grubo�� wyrost- k�w sutkowatych processus mastoideus, szczeg�lnie w ich cz�- .�ci korowej, wi�ksze ni� normalnie wci�cie sutkowe, incisura mastoidea, wystaj�ca kraw�d� ko�ci skalistej, jak r�wnie� nie- zwyk�y d� pod�ukowy, hiatus subarcuatus. Dalsze obserwacje rzucaj� ciekawe �wiat�o na problem loka- lizacji r�nych czynno�ci w r�nych okolicach kory m�zgowej. Kszta�t wewn�trznej strony czaszki wskazuje na to, �e zakr�ty kory m�zgowej - wrzecionowaty i skroniowy dolny - by�y szczeg�lnie dobrze rozwini�te. Du�e wymiary pierwszego zwoju �limaka (cochlea) �wiadcz� o tym, �e zw�j nerwowy �limaka by� r�wnie� bardzo du�y, co z kolei �wiadczy o wybitnie roz- wini�tym zmy�le s�uchu. Dok�adna interpretacja powy�szych wynik�w nie jest celem obecnej pracy. ("Bulletin of the Medical Library Association", 39 [1951], s. 206 i n.) 6 Wg��bienie na ko�ci skalistej. Ko�� skalista - cz�� ko�ci skroniowej, wewn�trz kt�rej znajduj� si� narz�dy s�uchu i r�wnowagi.