CCF20090514084

272

IV. Status poznawczy nauki

siły grawitacji są bytem tajemnym, przestało się liczyć, gdy zaczęto cenić precyzję przewidywań teorii. Prawa statystyczne zdobyły

Thomas S. Kuhn (1922-1996), historyk i filozof nauki. Wykładał na Uniwersytecie Harvarda i w MIT. Autor Struktury rewolucji naukowych (1962). najczęściej cytowanej książki dotyczącej filozofii nauki, w której przedstawił antykumu-latywistyczną koncepcję postępu naukowego. Prowadził również badania historyczne nad rewolucją kopernikańską oraz powstaniem mechaniki kwantowej.

sobie prawa obywatelskie w nauce znacznie później od praw jednoznacznych. Od prostych obserwacji do eksperymentów podwójnie maskowanych i symulacji komputerowych droga daleka. Problem transmutacji metali nieszlachetnych w złoto bardzo długo był przedmiotem najzupełniej poważnych badań, zanim uznano alchemię za pseudonaukę. Dziś, dysponując techniką przemian jądrowych, można byłoby go z powodzeniem podjąć na nowo, gdyby nie to, że nikogo nie interesuje tak kosztowna metoda pozyskiwania złota. Nauka rzeczywiście zmienia swoje oblicze.

Niewspól-

mierność

teorii

Kumulatywizm jest zresztą poglądem naiwnym. Wiele razy na kartach tej książki była mowa o problemie rewizji wiedzy zastanej. Rewizja zaś polega na unieważnieniu przestarzałej wiedzy i jej przekształceniu, nie poprzestaje na prostym dodawaniu nowych odkryć do uprzednich, dobrze utrwalonych osiągnięć. Na postępy nauki składają się zarówno nowości, jak i korekty dotychczasowej wiedzy. Kuhn wysuwa jednak tezę znacznie bardziej radykalną, tezę o niewspółmierności teorii naukowych. Wyklucza ona traktowanie nowej teorii jako korekty starej. Zmiany paradygmatu są bowiem rewolucyjne, czyli dalekosiężne: wedle użytej przez Kuhna metafory, uczeni zachowują się tak, jak gdyby w trakcie rewolucji naukowej przeprowadzali się na inną planetę. Trudno taką działalność uznać za dążenie do prawdy. Jeżeli w ogóle przypomina poszukiwanie, to na pewno nie systematyczne, lecz takie, które raz po raz się porzuca, po to by zacząć od nowa w całkiem innym miejscu i w całkiem innym celu.

Kuhn zupełnie otwarcie odrzuca realizm. Normalna nauka, według niego, polega na rozwiązywaniu łamigłówek (puzzles) zgodnie z regułami aktualnego paradygmatu. Obowiązuje on dopóty, dopóki nie narasta liczba opornych łamigłówek, to jest problemów nierozwiązanych mimo usilnych starań wielu uczonych. Uporczywe porażki wywołują w końcu kryzys zaufania do paradygmatu. Rozpoczyna się okres badań nietypowych (extraordinary research), w trakcie którego 2. Konstruktywizm i relatywizm

273

wyłaniają się zalążki nowych paradygmatów. Jeden z nich wreszcie zwycięża, rewolucja dobiega końca i następuje kolejny okres nauki normalnej. Postępy nauki normalnej polegają na wzroście liczby rozwiązanych łamigłówek. Nie da się jednak ocenić, czy teorie po-rewolucyjne są lepsze od teorii przedrewolucyjnych: kryteria oceny wchodzą w skład paradygmatu, zmiana paradygmatu przynosi zmianę kryteriów, nie ma ponadparadygmatycznych kryteriów oceny.

Nazwałem stanowisko Kuhna konstruktywizmem, ponieważ paradygmat pełni, według niego, funkcję organizującą doświadczenie, niezbędną do ukształtowania się dojrzałej nauki. (Kuhn rozważa również przedparadygmatyczne, niedojrzałe stadia nauki. Pomijam tę kwestię jako uboczną). Pojęcie paradygmatu pełni więc w jego koncepcji funkcję analogiczną do apriorycznych form u Kanta czy konwencji u Poincarego. Jest jednak istotna różnica: zmiana konwencji jest tylko zmianą językowej formy wyrazu tych samych treści, zmiana paradygmatu natomiast jest nie tylko zmianą formy, ale i treści. Na dodatek zmianą tak radykalną, że treści, o których mowa, są niewspółmierne, co znaczy między innymi, że nie można ich włączyć w ramy jednego dyskursu, że zasady, na mocy których jedne z nich można zaakceptować, nie mają zastosowania do oceny treści wyartykułowanych w ramach innego paradygmatu. Nic dziwnego zatem, że Kuhna powszechnie oskarżano o relatywizm (por. rozdz. I, p. 4.1). Oczywiście, nie sofistyczny relatywizm, wedle którego każdy człowiek ma własną miarę prawdy i fałszu, lecz relatywizm społeczny: miarą wartości hipotez ma być paradygmat powstały w wyniku negocjacji prowadzonych w ramach społeczności uczonych.

W późniejszych swoich pismach Kuhn energicznie bronił się przed zarzutem relatywizmu. Dokonywał różnych modyfikacji i przefor-mułowań swojego stanowiska, twierdząc, że nie miał zamiaru przeczyć obiektywności nauki, lecz chciał jedynie zwrócić uwagę na to, że wybór między alternatywnymi hipotezami czy teoriami prawie nigdy nie jest jednoznaczną konsekwencją zastosowania logiki czy rachunku, że rozstrzygnięcie nie daje się w pełni zracjonalizować. Dyskusję na temat rozwoju poglądów Kuhna i trafności kierowanych pod jego adresem oskarżeń o relatywizm, skądinąd interesującą, pominę jako nieistotną dla dalszych rozważań. Istotne bowiem jest to, że powstały z inspiracji Kuhna współczesny konstruktywizm społeczny jednoznacznie opowiada się po stronie relatywizmu.