CCF20090514091

286 IV. Status poznawczy nauki

286 IV. Status poznawczy nauki

Antyrealizm

semantyczny

Michael Dummett (ur. 1920), profesor Uniwersytetu w (Mordzie. Czołowy przedstawiciel antyrealizmu semantycznego. Autor prac poświęconych intuicjonizmowi matematycznemu oraz wpływowych interpretacji Fregego. Do jego najbardziej znanych publikacji należą: Frege: Philosophy ofLanguage (1973) oraz The Logical Basis of Metaphysics (1991).

'■pistemiczna

koncepcja

prawdy

Domniemanie utopijności semantycznej realizmu stało się przesłanką antyrealizmu semantycznego, szczególnej wersji antyrealizmu w ogóle. Stanowisko to w sformułowaniu Michaela Dummetta¹ odrzuca realistyczną koncepcję prawdy jako niezrozumiałą. Realizm dopuszcza, że pewne zdania mogą być prawdziwe nawet wtedy, gdy nie wiadomo, jak można byłoby stwierdzić, czy one są prawdziwe. Według antyrealizmu, nie jesteśmy w stanie utworzyć sobie takiego pojęcia prawdy. Uczymy się języka ojczystego w ten sposób, że kojarzymy wypowiadane w naszej obecności zdania z warunkami, w jakich je wypowiedziano. Poznajemy zatem warunki słusznej stwierdzalności (correct assertability) zdań i tylko dzięki temu rozumiemy zdania naszego języka. Rozumieć zdanie to znać warunki jego słusznej stwierdzalności. Nasze pojęcie prawdy okazuje się identyczne z pojęciem słusznej stwierdzalności. Zdania zasadniczo nierozstrzygalne, pozbawione warunków słusznej stwierdzalności, nie są zatem ani prawdziwe, ani fałszywe. Kto sądzi, że ma pojęcie prawdy przekraczającej nasze możliwości rozpoznania (verification-tnmscendent truth), ulega złudzeniu. Antyrealizm semantyczny jest więc epis ternie z ną koncepcją prawdy, wedle której prawdą może być tylko to, co może zostać rozpoznane jako prawda (co oczywiście nie znaczy, że tylko to jest prawdą, co już jest, tu i teraz, rozpoznane jako prawda).

Słynną ilustracją stanowiska antyrealizmu jest historyjka o przedwcześnie zmarłym Jonesie. Pewien Jones przeżył całe życie spokojnie i nigdy nie stanął w obliczu niebezpieczeństwa. Wówczas zdanie „Jones był odważny" nie ma warunków słusznej stwierdzalności, nie jest więc ani prawdziwe, ani fałszywe. Nie dlatego że nie wiadomo, czy Jones był odważny, lecz dlatego że nie wiadomo, jak można byłoby się tego dowiedzieć. Nie wiadomo, na czym mogłoby polegać ewentualne rozpoznanie, że Jones był odważny.

Trudności in tyrealizmu

Antyrealizm semantyczny jest niejako uogólnieniem weryfika-cjonistycznego kryterium demarkacji (por. rozdz. I, p. 3). Zdania

3. Między realizmem ii relatywizmem

287

pozbawione warunków słusznej stwierdzalności nie są ani prawdziwe, ani fałszywe, podobnie jak zdania nieweryfikowalne. Słuszna stwier dzalność jednak jest szerszym pojęciem, nie musi polegać na weryli kowalności empirycznej. Na przykład w przypadku zdań matematycznych polega na dowodliwości. Zajmując bardziej elastyczne sta nowisko, antyrealizm unika trudności empiryzmu logicznego. Wpada jednak w inne kłopoty. Po pierwsze, prowadzi do rewizji logiki, w szczególności do odrzucenia zasady wyłączonego środka. (Dlatego antyrealizm w odniesieniu do zdań matematycznych jest odmianą intuicjonizmu, por. rozdz. III, p. 1). Jeżeli bowiem zdanie „Jones był odważny" nie ma warunków słusznej stwierdzalności, nic ma ich również zdanie „Jones był odważny lub nie był odważny". Nie jest więc ani prawdziwe, ani fałszywe, choć jest tautologią logiki klasycznej. Logika klasyczna nie jest wprawdzie świętością, lecz mimo to jej szarganie wymaga poważnego usprawiedliwienia. Po drugie, w miarę rozwoju wiedzy niektóre zdania zmieniają warunki słusznej stwierdzalności. Z punktu widzenia antyrealizmu, zmienia się wtedy sposób rozumienia tych zdań². Na przykład wynalezienie nowej techniki eksperymentalnej nadaje nowy sens testowanym hipotezom. Tymczasem wydaje się, że jest przeciwnie: to raczej uprzednie rozumienie hipotezy pozwala uwzględnić, a nawet wynajdywać nowe techniki w projektowaniu kolejnych eksperymentów dla jej sprawdzenia.

I)r/I<

rine'

Alternatywną wobec zarówno realistycznej, jak i epistemicznęj koncepcji prawdy jest koncepcja dcflacyjna. Odmawia ona pojęciu prawdy jakiekolwiek istotnej treści, a tym samym wszelkiej mocy wyjaśniającej, na przykład wyjaśniającej jakiekolwiek aspekty metody naukowej. Arthur Fine³, będąc zwolennikiem tej koncepcji, proponuje zachowanie wobec teorii naukowych tak zwanego naturalnego nastawienia ontologicznego (Natural Ontological Attitude). Polega ono na dosłownym traktowaniu twierdzeń teoretycznych bez wnikania w to, co mogłoby znaczyć, że są one prawdziwe. Mówić o zdaniu, że jest prawdziwe, znaczy to samo, co bezwarunkowo akceptować to zdanie. Mówić, że jest hipotetycznie prawdziwe, znaczy to samo, co

1

Zob. M. Dummett, Truth and Other Enigmas, Cambridge, MA 1978.

2

⁴⁵ W tym punkcie antyrealizm Dummetta niebezpiecznie zbliża się do koncepcji Kuhna: zmiana technik eksperymentalnych prowadzi do zmiany sposobu używania terminów naukowych, a więc do zmiany ich znaczenia.

3

A. Fine, Natural Ontological Attitude, w: Scieittific Realistn, red. J. Lcplin, Berkeley 1984.