IMGP0586

120 Część druga. Powstanie pisma

25. Liczące okoto 12 tysięcy lat, wykonane z kości renifera, ozdobione rysunkami zwierz# i roślin „berto” z otworem ze stanowiska Montgaudier we Francji

ZAGADKA JASKIŃ Z MALOWIDŁAMI

Niezależnie od tego, czy hipotezy te są słuszne, czy też nie, dzisiaj powszechnie przyjmuje się założenie, że sztuka epoki lodowcowej nie była po prostu Fart pour Fart - sztuką dla sztuki, sposobem spędzania wolnego czasu lub zwykłym zdobnictwem - lecz że pełniła ponadto pewną funkcję znaczeniową i komunikacyjną. Zasady wyboru i grupowania, którymi kierowano się w wielkich francuskich i hiszpańskich jaskiniach-galeriach, malując na ścianie lub rytując w skale różne gatunki zwierząt, przemawiają za tym, że odgrywały one ważną rolę w 1 dla nas już niemal niezrozumiałym 1 na-turalistyczno-religijnym systemie wierzeń i ceremonii. Świadczą też, iż byty jednocześnie wyrazem, symbolem i ogniskiem połączonych z tym systemem wyobrażeń i praktyk.

Dlatego też Andrć Leroi-Gourhan, autor najobszerniejszego podsumowania i analizy omawianego materiału, określił malowidła jako „mitogra-my”, „przedstawienia symboliczne, których związek z tematem staje się jasny tylko dzięki słowu, ustnemu opowiadaniu”. Co prawda zgodnie z jego tezą „w żadnym razie nie byłoby właściwe uznanie takich paleolitycznych ilustracji za system pisma”, jednak, jako znaki o charakterze ideograficznym [były one] punktami odniesienia do odtwarzania i przekazywania tradycji ustnej”. Według wniosków tego badacza „zespoły malowideł ściennych mają wszystkie istotne cechy przekazu odpowiadającego potrzebom i środkom gómopa-leolitycznych ludzi pozwalające nadać kształt symbolom ustnej tradycji”¹⁵ -a zatem również one powinny znaleźć się w galerii przodków pisma.

By zilustrować przynajmniej w pewnym zakresie te nieco teoretyczne rozważania, warto przyjrzeć się bliżej jednemu z najsłynniejszych górnopaleoli-tycznych malowideł jaskiniowych - słynnej scenie z żubrem, człowiekiem i ptakiem z jaskini w Lascaux (Dordogne) (ił. 26). Powstała ona podobnie jak imponujące przedstawienia zwierząt w tejże jaskini w okresie magdaleńskim - około 16 tysięcy lat temu - i należy do nielicznych w sztuce epoki lodowcowej kompozycji przedstawiających konkretną scenę.

Gł6wnym motywem tego malowidła jest potężny żubr, który został zraniony oszczepem i w związku z tym broczy krwią z tylnej części dała albo wlecze za sobą wypadające mu z brzucha wnętrzności. Przed żubrem pada na ziemię mężczyzna z penisem w stanie erekcji, rozpostartymi ramionami, rozczapierzonymi dłońmi liczącymi tylko po cztery palce oraz głową o ptasim ksżtałde, którego postać ukazano w zadziwiająco sztywny sposób i mocno, niemalże schematycznie, wystylizowano. Obok, nieco poniżej mężczyzny, na kiju lub żerdzi siedzi ptak.

Wielu prehistoiyków dostrzega w tej scenie relację z wypadku na polowaniu, podczas którego myśliwy, zraniwszy żubra, został przez mego zabity, ^jaśnienie to wydaje się przekonujące, chociaż pewne niejasności budzi ptasi kształt głowy mężczyzny i obecność ptaka na żerdzi. Niedawno został on zinterpretowany jako zwierzę totemiczne myśliwego, jako ptak nagrobny lub jako symbol przejścia z doczesności do zaświatów.

Właśnie te osobliwe szczegóły skłoniły w 1953 roku prehistoryka Hor-sta Kirchnera do zupełnie innego wytłumaczenia tej sceny. Dostrzegł on Dniej „zaskakująco realistyczne przedstawienie typowego, wręcz szamańskiego zaklinania duchów”, którego praktykowanie wielokrotnie poświadczono u dzisiejszych ludów łowieckich. Na Syberii na przykład ptaki odgrywały szczególną rolę duchów pomocniczych lub sobowtórów duchowych szamanów, co znajdowało wyraz w częstym używaniu podczas ceremonii ptakokształtnych lasek, kostiumów lub masek. Niekiedy obserwowano tam także rytualne zabijanie bydła. Na tym tle Kirchner zinterpretował tę scenę następująco: „Szaman w masce przedstawiającej głowę ptaka zapadł w celowo wywołany stan omdlenia, jego ciało pada na ziemię, podczas gdy dusza udaje się w podróż w zaświaty dobrze znaną każdemu badaczowi szamańskich wizji.”¹⁶

Pewną słabością tej bez wątpienia fascynującej hipotezy jest ptzede wszystkim, oprócz niezbyt przekonującej interpretacji żubra jako zwierzęcia ofiarnego, niemal dosłowne przeniesienie bardzo specyficznych rytów, wyobrażeń i symboli dzisiejszych kultur pierwotnych w przeszłość odległą jednak o 16 tysięcy lat. Między innymi z tego powodu naukowcy zdecydowanie odrzucili hipotezę Kirchnera. Nie ma potrzeby zagłębiać się teraz w szczegóły - dla nas decydujące jest stwierdzenie, że sceny, które Andre Leroi-Gourhan określił niegdyś mianem „łamigłówki dla wnikliwego pre-