IMGP0598

144 Część druga. Powstanie pisma

wielokrotnie krytykowane i wyśmiewane, cieszy się coraz większym uznaniem. W dalszym ciągu toczą się spoty co do szczegółów teorii (por. s. 165-167), ale jej trzon, dzisiaj już w dużej mierze akceptowany, jest hipotezą mówiącą, że pismo wyewoluowało na Bliskim Wschodzie w toku liczącego sobie tysiące lat rozwoju metod gromadzenia danych i księgowania za pomocą glinianych liczmanów - w wyniku procesu rozwojowego, którego istnienia jeszcze 35 lat temu nikt nawet się nie domyślał.

RACHOWANIE DÓBR GLINIANYMI LICZMANAMI

Proces ten rozpoczął się około 8000 lat p.n.e., we wczesnej fazie osiadłego trybu życia ludzi, gdy w jednych z pierwszych stałych osiedli Syrii i Iranu wykonano najwcześniejsze gliniane liczmany. Według teorii Schmandt-Bes-serat mogły się one wywodzić od rozpowszechnionego w wielu kulturach zwyczaju rachowania za pomocą drobnych kamyków (por. s. 115). W porównaniu z nimi uformowane ręcznie gliniane liczmany (podobnie do dzisiejszych żetonów w kasynach) miały tę zaletę, że można je było łatwo wytwarzać w różnych formach i rozmiarach, dzięki czemu świetnie nadawały się do liczenia różnorodnych obiektów.

Według Schmandt-Besserat od początku istniało dziesięć geometrycznych form podstawowych (kula, okrągła tarczka, stożek, piramidka bądź czworościan, owal, cylinder bądź sztabka, trójkąt, czworokąt, płytki (kształcie litery T i formy w kształcie głowy zwierzęcia), które z uwagi na tworzenie wielu wariantów dzieliły się na niezliczone podtypy i wielkości: od (najętych mniej niż centymetr do kilku centymetrów, Typy te występowały «niemal jednakowej postaci na rozległym obszarze geograficznym sięgającym od Iranu i Iraku po Syrię, Palestynę i lirrcję i przez wiele tysięcy lat pozostawały praktycznie niezmienione. Jeszcze w glinianych obwolutach t późnego IV tysiąclecia, których funkcja buchalteryjna jest dzisiaj bezsporna, znajdowały się niektóre podstawowe formy glinianych liczmanów będą-tych w użyciu już cztery czy pięć tysięcy lat wcześniej. Stąd wniosek, że również te starsze egzemplarze mogły już być wykorzystywane jako obiekty ob-ikzeniowe (calculi) w obejmującym ogromne obszary stabilnym systemie obozowego przedstawiania i dokumentowania zbiorów liczbowych, kategorii dóbr i wartości. Schmandt-Besserat mówi o prawdziwej lingua franca, jednorodnym systemie dla całego Bliskiego Wschodu, przekraczającym granice języków i krajów.

Naturalnie dzisiaj jest już niemal niemożliwe wiarygodne zrekonstruowanie konkretnego znaczenia symbolicznego poszczególnych form liczmanów oraz dokładnego sposobu posługiwania się nimi. Według Schmandt-Besse-rat „różnorodne formy i oznakowania [odpowiadały] szczególnym wielkościom gospodarczym, takim jak korzec zboża, dzban oliwy (...) lub bela wel-nf. „Meny wykorzystywano - jak przypuszcza dalej badaczka I w przyporządkowaniu jeden do jednego, a ich główną funkcją było przetransponowanie tych nielicznych dóbr życia codziennego, jakie musiały być odnotowane lob policzone, na proste symbole rachunkowe, którymi iatwo można się byki posługiwać i które iatwo było przechować.”'

Okoliczności znalezienia wykopanych dotychczas glinianych liczmanów nie dają niestety żadnych wyraźnych wskazówek, co dokładnie za ich pomocą liczono lub dokumentowano i w jakim celu. W niektórych osiedlach odbyto jedynie garść tych obiektów, natomiast w innych setki, w Dżarmo (Irakuniemal 2000, tak że Schmandt-Besserat nadała temu wczesnoneoli-lycznemu osiedlu miano „tokenowej stolicy świata”.⁹ Gdzieniegdzie gliniane liczmany były rozrzucone pojedynczo po osiedlu, w innych miejscach wy-stępowaly licznie, tworząc mniejsze lub większe grupy, jak na przykład (spichlerzach i pomieszczeniach gospodarczych domów. W jednej tylko budowli irackiego osiedla Tell Abada z V tysiąclecia p.n.e. znaleziono 90 gli-manych liczmanów o różnych formach umieszczonych w glinianych naczyniach, po 4 do 16 sztuk. Przypuszczalnie próbowano w ten sposób 1 tak jak później za pomocą glinianych obwolut - zachować całość zbioru razem, r być może zdarzało się to już, jednak jeśli wcześniej przechowywano je (pojemnikach z materiałów organicznych, takich jak drewno, tkanina lub skóra, to ich istnienia nie da się potwierdzić archeologicznie.