SKMBT�500712270947071

CZĘSC III • WYTWARZANIE

„immanentnego celu głównego” przedsiębiorstwa, czyli produkcji dóbr. Cel ten nadaje przedsiębiorstwu status sytemu dynamicznego.

Czynnikiem syntetyzującym (spajającym, porządkującym) wyróżnione elementy przedsiębiorstwa jest przedsiębiorca (zarządca). W zależności od sposobu jego wyłaniania wyróżniamy rozmaite ustroje przedsiębiorstw przemysłowych: „przedsiębiorca może być albo niezależny od wszystkich elementów, albo powołany przez przedstawicieli jednego lub większej liczby rodzajów tych elementów. Rozpatrując nasz (świadomie zawężony) model z sześcioma tylko rodzajami elementów, otrzymujemy [poprzez ich możliwe kombinacje] [...] 64 możliwych ustrojów”¹.

Najczęściej wymienia się ustroje jednoelementowe, taicie jak przedsiębiorstwa kapitalistyczne (zarządzane przez reprezentantów właścicieli kapitału), spółdzielnie pracownicze, spółdzielnie konsumenckie, przedsiębiorstwa komunalne (miejskie, samorządowe) lub państwowe². Zasługą Bocheńskiego jest zwrócenie uwagi na ustroje wieloelementowe (możliwe przynajmniej teoretycznie), na przykład przedsiębiorstwa kapitalistyczno-pracowniczo-samorządowe. To bardzo konkretne osiągnięcie - jak na możliwości filozoficznej, abstrakcyjnej analizy. Jeśli dodamy, że analiza Bocheńskiego została przeprowadzona z ogromną precyzją i jasnością, okaże się, że może być ona użyteczna nawet dla kogoś, kto uważa ją za zbyt ogólną i uproszczoną. Dobra analiza bowiem odsłania nowe możliwości do rozpatrzenia (nowe nawet dla fachowca w danej dziedzinie!), a także dostarcza metody ich wyszukiwania.

Ku ontologii pieniądza

Przedsiębiorstwo jest instytucją produkującą dobra. Wiadomo jednak, że nie wystarczy coś wyprodukować, trzeba to jeszcze sprzedać. Sprzedaż zaś - forma wymiany - nie może się dziś obyć bez pieniądza. Czym jednak jest pieniądz?

Pewną podpowiedz podsuwa standardowy podręcznik ekonomii:

„Pieniądz jest sztuczną konwencją społeczną. Jeśli z jakichś względów dany materiał zaczyna być używany jako pieniądz, ludzie zaczynają go cenić. Niepalący zaczyna cenić papierosy, jeśli pełnią one rolę pieniądza w obozie jenieckim.

Prowadzi to do paradoksu: pieniądz jest akceptowany, ponieważ jest akceptowany”³.

Powyższy cytat odsłania ważną cechę pieniądza - jest on pewnym materiałem, który na mocy umowy społecznej zyskuje odpowiednią wartość. Wartość ta bierze się stąd, że - jak się powszechnie twierdzi — pieniądz pełni przede wszystkim funkcję transakcyjną, jest środkiem pośredniczącym w wymianie dóbr.

Wniknijmy bardziej filozoficznie w naturę pieniądza. Jeśli pieniądz jest pośrednikiem, to jest znakiem - przedmiotem wytworzonym przez ludzi, by reprezentować (zastępować) coś od siebie różnego. Powiedzmy dalej: jeśli pieniądz jest tak pojętym znakiem, to nie istnieje tale samo, jak zwykły przedmiot materialny. Jak zauważyli cytowani autorzy, przedmiot materialny staje się pieniądzem, gdy ludzie tale chcą, czyli gdy swoimi intencjami (myślami, zamiarami) nadają mu odpowiednią funkcję, traktując go w pewien szczególny sposób. Korzystając z wprowadzonych wcześniej pojęć (rozdziały 2 i 9), możemy więc powiedzieć, że pieniądz nie jest przedmiotem realnym, lecz (czysto) intencjonalnym.

Niestety, Roman Ingarden, twórca najbogatszej teorii przedmiotów czysto intencjonalnych, modeluje swą koncepcję głównie na przykładzie dzieł sztuki.

0 pieniądzu i innych „przedmiotach ekonomicznych” tylko wzmiankuje. Warto jednak spróbować uzupełnić Ingardena i wniknąć w intencjonalną naturę pieniądza, porównując go z dziełem sztuki⁴.

297

J.M. Bocheński, dz. cyt., s. 177.

Marksiści brali faktycznie pod uwagę tylko pierwszą i ostatnią możliwość.

W.D. Nordliaus, P.A. Samuelson, dz. cyt., s. 416. Por. takżeT. Gruszecki, Pieniądz iudziejach gospodarczych Polski, Lublin: Wyd. KUL, 2003, s. 12—13.

Znalazłem tylko jedną książkę o pieniądzu, w której autor odwołuje się wprost do Ingardena: W. Piaszczyński, Anatomia pieniądza, Warszawa: Script, 2004. W niniejszym rozdziale wykorzystuję wiedzę tego autora, zarówno dotyczącą historii i ekonomicznej charakterystyki pieniądza, jak i związaną z próbą zastosowania ontologii Ingardena do ustalenia natur}' pieniądza. Dodajmy, że w dziele życia Ingardena, w Sporze o istnienie świata (wyd. 3, Warszawa: PWN, 1987), znajduje się chyba tylko kilka stron, na których autor pisze wprost (choć na marginesie bardziej fundamentalnej i ogólnej kwestii) o pieniądzu w kontekście dziel sztuki (t. 2, cz. 2, § 74, s. 122-126). Ingarden zestawia tam między innymi ilościową wartość przedmiotów ekonomicznych z jakościową wartością dziel sztuki. Zwraca też uwagę na możliwość przeplatania się ekonomicznych i estetycznych funkcji obu rodzajów przedmiotów. Znamienne, że Ingarden przedmiotów ekonomicznych nie ogranicza do pieniądza. Pieniądz jednak jest najbardziej powszechnym

1 spektakularnym „papierem wartościowym”, stąd niżej ograniczymy się właśnie do niego.