klstidwa068

130 i. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

ność biegłego odczytywania pór dnia z rozkładu świateł i cieni po^ między znajomemi budynkami. Nie poprzestając na tern, obserwują i zapamiętywują, w jakim kierunku i jak głęboko sięgają promienie słoneczne przez okno do izby. Niektóre kobiety znaczą sobie zresztą nawet odpowiednio punkt, dokąd sięga słońce w południe, zmieniając go później w miarę potrzeby; albo też rysują na oknie kresę i t. d. Oczywiście najsnadniej jest być punktualną co do południowego posiłku takiej gospodyni, która mieszka w chacie, zorjentowanej frontem dokładnie na południe.

Tradycja o zaznaczaniu sobie cieni czy świateł w celu orientowania się w czasie znajduje niekiedy wyraz w wierzeniach i opowiadaniach ludowych. M. Federowski zapisał np. wersję białoruską o kobiecie, co zaklęła obcą kurę i której klątwa się natychmiast spełniła; spełnienie się klątwy wskazuje według przekonań ludu m. i. na od-powiedniość chwili, w jakiej została rzucona; to też, jak głosi wersja,, kobieta „zaznaczyła, gdzie słońce było w owej porze, zatknąwszy igłę, i później, gdy chciała kogo zakląć, pilnowała, kiedy słońce do igły przyjdzie".

Bardzo oryginalnym a często w dnie mgliste praktykowanym sposobem orjentowania się w porze dnia jest obserwacja barwy płomienia ogniska, palącego się w chacie lub na otwartem powietrzu: jeśli płomień jest czerwony — to jeszcze dzień; jeśli zaś bieleje — niechybny to znak zapadającego zmierzchu. — Tylko z Huculszczy-zny znam dotychczas zwyczaj obserwowania kształtu źrenic u zwierząt. Owczarze huculscy mianowicie, chcąc w dzień pochmurny rozpoznać, czy nie nadchodzi już wieczór i czy nie czas pędzić stado na miejsce noclegu, patrzą w źrenice owiec i kóz. Jeśli źrenica jest okrągła, znaczy to, że ma się ku zmierzchowi i pora wracać; jeśli zaś jest podłużna, to jeszcze zawczas. Sposób ten znajduje jednak podobno odpowiednik i w rdzennej Polsce, gdzie jakoby dla zorj-entowania się w dzień pochmurny, kiedy jest południe, lub też, kiedy zbliża się wieczór, mają po niektórych wsiach patrzeć w źrenice kota. Pospoliciej jednak, o ile chodzi o zbliżanie się wieczoru przy pogodzie posępnej, zwracają wieśniacy uwagę na zachowanie się zwierząt: samorzutne wracanie bydła do obejść, kur na grzędy i t. p.

98. Zanim przejdziemy do orjentacji w porach nocy, winno się jeszcze poświęcić nieco miejsca zegarom słonecznym, używanym po siołach. Krótką tylko wzmianką pominę tu czasomierze w kształcie niewielkich metalowych pierścieni z wyrzniętemi na nich cyframi i literami lub nazwami miesięcy etc.¹; u włościan spotykają się one bowiem, o ile wiem, jedynie na zachodnich kresach Słowiańszczyzny, jako przytem nabytek niewątpliwie nowszego i nieludowego pochodzenia. Zasługuje natomiast na uwagę bardzo zajmujący czasomierz, znaleziony przez E. Jakuśkina w rękach pastuchów² z gubernji jarosławskiej na środkowej Wielkorusi. Jak widać z opisu i rysunku (fig. 5), jest to zegar, posiadający wartość tylko dla danego obszaru geograficznego i dla pewnego okresu w roku. Analogję dla tego typu znam dotychczas jedynie ze Skandyńawji, ale i ona nie jest zupełna. Składa się obchodzący nas przedmiot z trójkątnej drewnianej de-szczułki z otworem pośrodku oraz z pionu, urządzonego z nitki, obciążonej guziczkiem. W ścianie AB jest wyświdrowana czy też wypalona szczelina (a—fi) w prostej linji ku punktowi y, zaznaczonemu na krawędzi wewnętrznego kolistego otworu. Wzdłuż krawędzi GB naznaczono dwa rzędy kropek wskazujących godziny. Posługując się tym przyrządem, zwraca się go krawędzią AB i otworkiem a wprost ku słońcu i, nastawiając odpowiednio, chwyta promień słoneczny w szczelinę' a—fi tak, aby ją przeszedł nawskroś i padł dokładnie na punkt y. Wtedy pion A—D, kryjąc jedną z kresek, zaznaczonych wzdłuż krawędzi C—B, wskazuje godzinę, jaką należy odczytać. Przypuśćmy, że danego dnia słońce wzeszło o godz. 3. rano; jeżeli nastawimy na nie natychmiast po wschodzie nasz czasomierz, tedj^r, ponieważ promień a—y będzie poziomy, więc pion AD, przystając nieomal do krawędzi AB, nakryje sobą pierwszy punkt dolnego rzędu, oznaczający właśnie godzinę 3. rano.

5. Czasomierz pastuchów ■ gub. jarosławskiej, Wielko '/, nat. wielk. (Izviestija Imp Obścestva Lubitelej Estestvo znanija, Antropologii i Etno grafii, t. 48, r. 1886, str. 15)

W miarę podnoszenia się słońca pion AD przy nastawianiu czasomierza będzie przesuwał się coraz bardziej na lewo, kryjąc sobą punkty dolnego rzędu, oznaczające godziny 4., 5. i t. d. aż do 11. przed południem. W samo południe pion AD przystanie do krawędzi AC, poczem zacznie powracać, wskazując godziny 1., 2. i t. d. aż do 8. wieczorem, oznaczone na deszczułce górnym rzędem kropek. Czasomierz, wyobrażony na naszym rysunku, jest właśnie obliczony na dnie najdłuższe, kiedy

9*

1

Rysunków patrz np. w dziele A. Vaclavika „Luhacovske Zalesi", r. 1930, str. 407, rys. 244; dalej w szwedzkiem czasopiśmie „Fataburen", r. 1910, zesz. 1, str. 10, fig. 4; wreszcie w encyklopedji F. M. Feldhausa „Die Technik der Vorzeit,. der geschichtlichen Zeit und der Naturvólker“, r. 1914, str. 1227.

2

Charakterystyczne, że i gdzie indziej w Europie znajdowano oryginalne przenośne zegary słoneczne w używaniu właśnie pastuchów. Pewien typ wspomnianych przyrządów, zupełnie zresztą odmienny od opisanego tu w tekście, jest nawet podobno znany w nauce pod nazwą zegara pastuchów pirenejskich. (Ustnie od dra T. Przypkowskiego).    ,