klstidwa115

222 l. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

krajach Słowian — podobnie jak w Niemczech i u innych ludów — stosuje się podbiał jako lekarstwo gojące rany, wrzody i t. d. oraz pomocne na choroby dróg oddechowych. — Łopian czyli łopuch (Arctium sp. a zwłaszcza A. Lappa L.) wziął nazwę¹ od szerokich, wielkich liści; używa się go po wsiach słowiańskich przeciwko naj* rozmaitszym chorobom; ponieważ jednak jest pospolitym chwastem, więc na podstawie wspólności nazwy i użytku lekarskiego nie można dowieść, czy już u Prasłowian grał pewną rolę w medycynie i czy jako roślina lekarska, a niejako chwast, został wyróżniony z pośród innych ziół i nazwany.

167. Łopiany znacznie przewyższa pod względem wziętości piołun² (Artemisia Absinthium L.), służący u południowych i północ^ nych Słowian głównie przeciw febrze i chorobom żołądka oraz wo-góle wnętrzności; poza tern jednak i przeciwko wielu innym. Lud — co najmniej w niektórych krajach — zdaje sobie sprawę, iż dłuższe _x używanie tego ziela, czy raczej sporządzonego zeń leku, wywołuje rozstrój nerwowy. — Obok piołunu dość pospolitego lekarstwa wiejskiego dostarcza wrotycz³ (Chrysanthemum vulgare Bernh. vel Tanacetum vulgare L.). Szczególnie chętnie kurują się nim Słowianie północni (od robaków i innych chorób); jednak i u południowych spotykamy go w ludowej terapji.

Wyjątkowo wielkiem wzięciem cieszy się u Słowian oman (Inula Helenium L.), ziele, mające pochodzić z Małej Azji. Jeśli to mniemanie, wypowiedziane ostatnio np. przez H. Marzella (r. 1923), jest słuszne, natenczas swe dzisiejsze rozpowszechnienie w Europie oman zawdzięczałby hodowli przy domach, skąd widocznie, dziczejąc, przedostał się na zapłocia, wilgotne łąki i t. p., gdzie go dziś można spotykać. Jakoż na ziemiach słowiańskich (zwłaszcza północno-wschodnich) proces ten trwa do ostatnich czasów, a zaznaczyć należy, że oman hodują włościanie nawet na północnej Wielkorusi. Pradawna ogólno-słowiańska nazwa obchodzącej nas rośliny: omam*⁴, została urobiona od pnia man-, zawartego w wyrazie maniti 'manić’ (po-równ. § 68), i przemawiaćby mogła za odurzającemi jej właściwościami; lud jednakże bliżej nic o nich nie mówi, a przynajmniej dotychczas nic o tern w źródłach ściśle etnograficznych nie zauważyłem ^s.

Korzeń i liście omanu stosują włościanie zewnętrznie oraz wewnętrznie przeciw bardzo różnorodnym cierpieniom, których wyliczać niesposób. Miarą niezwykłego uznania, jakiem się to ziele cieszy po wsiach, jest przezywanie go tu i owdzie „wielkiem" (poi. wielkie ziele, młrs. vełyke zile) albo „wielkim korzeniem* (chorw. veliki kor en) i t. p., oraz zastosowanie doń na znacznym obszarze Słowiańszczyzny wschodniej wiele mówiącej nazwy de ve sili (ob. § 171).

168. Część nazw roślin, o jakich była mowa powyżej, zasięgiem swym ogarnia głównie Słowiańszczyznę bałkańską oraz wszystkie lub tylko pewne kraje zachodniej (przyczem Polska rdzenna albo jej część środkowa i północna zostaje niekiedy poza granicami zasięgu), wreszcie zachodnią Małoruś. Ponieważ zaś na Biało- i Wielkorus, jak wiemy dowodnie, szły pod względem wiedzy farmakologicznej silne wpływy z Polski i Małorusi, a i bardzo liczne nazwy roślinne odbyły tę drogę, więc nawet takie terminy, które sięgnęły ku Wielkorusi, mogły częstokroć wyjść z pod Karpat i rozejść się dopiero w czasach późnych. Naogół biorąc, głównem gniazdem starej słowiańskiej nomenklatury ziół leczniczych¹ w obrębie Słowiańszczyzny północnej zdaje się być przedewszystkiem regjon przykarpacki w możliwie naj-szerszem znaczeniu tego określenia. To zaś rzuca głęboki cień na nasze przypuszczenie, iż w roślinach, omówionych w §§ 165—167, można się dopatrywać dawnych ziół lekarskich Prasłowian. Bowiem — wbrew utartym mniemaniom — dość żywy kontakt kulturalny między Słowiańszczyzną bałkańską a regjonem karpackim istniał, zdaje się, dość jeszcze długo pó rozejściu się Słowian (nie mówiąc wcale o specjalnie pasterskich wędrówkach „szczytami gór“ czy raczej wzdłuż hal i innych przestrzeni górskich, nadających się na pastwiska). Dlatego w największym stopniu liczyć się należy z możliwością przeszczepiania roślinnych nazw z terenu na teren w obrębie bałkańsko-karpac-kim w czasach stosunkowo późnych. Ale w te szczegóły nie możemy tu już wchodzić; odkładając je więc do osobnego rozdziału na końcu całego dzieła, przejdziemy do paru innych mniej lub więcej zajmujących kwestyj.

Nietrudno jest zauważyć, że wszystkie bez wyjątku zioła, omówione w §§ 165—167, uchodzą do dziś lub też uchodziły doniedawna za mniej lub więcej skuteczne medykamenty także w oczach doktorów oświeconych (porówn. radix et herba Asari, herba Cheli-donii, folia et flores Malvae, radix et folia Althaeae, ra-dix Pimpinellae, herba Serpylli, folia Menthae piperi-tae, flores Yerbasci, radix Valerianae, folia Farfarae

^ł W szczególności nazw dla Chelidonium majus L., ślazów, kozłka (Vale-riana off.), wrotyczu i omanu, które do bardzo znacznych obszarów Słowiańszczyzny wschodniej nie sięgnęły, albo też, jeśli sięgnęły, nie są tam bynajmniej pospolite i czynią wrażenie wtrętów.

1

Cf. serb.-chorw. lópuh i odpowiedniki w językach słoweń., czes., słowac., poi., błrs., wkrs., młrs., bułg.

2

*    Cf. serb.-chorw. pełen, pelTn, pelinj oraz odpowiedniki w językach: słoweń., czes., słowac., poi., błrs., wkrs., młrs., bułg.

3

*    Cf. serb.-chorw. vratić, vratika (tu jakoby w znaczeniu 'Tanacetum cri-spum^>) i odpowiedniki w językach: słoweń., czes., poi., młrs., bułg.

4

Kontynuują ją języki: czes., słowac., poi., młrs., bułg., serb.-chorw., słoweń.

^s Natomiast wg. dawnych „zielników polskich, ogłoszonych w latach 1595 i 1613, oman „tęskność oddala", „serce uwesela", „w winie używany wesołość daje" (ob. J. Rostafiński, 1. c., str. 50).