klstidwa176

340 [. MOSZYŃSKI: KULTURA. LUDOWA atan

jenia się pierwotnych, czy też skutkiem ich zapomnienia i późniejszego zastąpienia przez inne

269. Biorąc to wszystko pod uwagę, a także uwzględniając szereg innych jeszcze okoliczności, ustalamy — by ułatwić sobie właściwą analizę niejasnych czy wieloznacznych faktów ludowej magji — szereg następujących reguł*.

A. Reguły główne.

1.    Reguła autentyczności. Z dwu* różnych, skądinąd*'jednakowo prawdopodobnych motywacyj, z których jedna jest autentyczna, a druga teoretyczna, pierwsza ma zawsze większą wartość od drugiej. (Jeżeli motywacji autentycznej wogóle niema, tedy najwartościowszą z teoretycznych będzie ta, co znajduje najmocniejsze oparcie w tradycjach ludowych. — Przykład. — Z pośród teoretycznych interpretacyj zwyczajowego zachowywania przez chłopstwo środkowo-euro-pejskie i inne dużej a rozmaicie przejawiającej się obrzędowej ruchliwości na przedwiośniu (ob. § 227) najwartościowszą z punktu widzenia 1. reguły głównej jest ta, co tłumaczy ową ruchliwość chęcią obudzenia ruchu wzgl. życia w zamarłej roślinności, zwłaszcza w roślinach uprawnych; to bowiem tłumaczenie znajduje najmocniejsze oparcie w tradycjach ludowych: w takich przejawach, jak np. w nawoływaniu młodzieży szwabskiej, skaczącej w zapusty po oziminach: „Same, Same reg dich, Same, Same streck dich!“* i t. p.).

2.    Reguła zasięgu. Z dwu różnych, skądinąd jednakowo prawdopodobnych motywacyj autentycznych ta jest wartościowsza, na którą rozmieszczenie geograficzne odnośnych zasięgów wskazuje jako na dawniejszą.

B. Reguły uzupełniające.

1.    Reguła przynależności do danego obszaru kulturalnego. Z dwu różnych, skądinąd jednakowo prawdopodobnych motywacyj autentycznych ta jest wartościowsza dla danego obszaru kulturalnego, która z niego pochodzi. (Jeśli motywacji autentycznej na danym obszarze niema, a są na sąsiednich czy dalszych, tedy najwartościowszą z nich będzie ta, co pochodzi z obszaru blisko pod względem kulturalnym spokrewnionego z danym, i zwłaszcza z tego, o którym poza tem dowodnie wiemy, że przechowuje starsze stadja rozwoju kultury obszaru danego).

2.    Reguła przynależności do akcji magicznej. Z dwu różnych, skądinąd jednakowo prawdopodobnych motyiuacyj autentycznych ta jest wartościowsza, która jest zawarta w samej danej akcji magicznej'.

3.    Reguła większej bezpośredniości. Z dwu różnych, skądinąd jednakowo prawdopodobnych motywacyj teoretycznych ta jest wartościowsza, która bar- ^{1 2 3 4}

dziej bezpośrednio nawiązuje do niejasnej miejscowej motywacji autentycznej. _

Przykład. - Włościanie polscy twierdzą, że kobieta po porodzie nie powinna wychodzić na pola, gdyż ostatnie przestaną rodzić. — Objaśnienia teoretyczne: 1) kobieta po porodzie jest „nieczysta"¹; jej „nieczystość" szkodzi wzgl. udziela się polu: pole przestaje rodzić; 2) kobieta po porodzie jest płoną (= „pusta* *); jej pło-nośe udziela się polu. — Druga motywacja — o ile to odpowiada pozostałym regułom ^s — jest wartościowsza.

4.    Reguła przynależności do zespołu. Z dwu różnych, skądinąd jednakowo prawdopodobnych motywacyj, jakie dopuszcza dana praktyka czy też zakaz, zachodzące w kontakcie współczesności z grupą innych praktyk czy zakazów, wartościowszą jest ta, co pokrywa się z motywacją głównego zespołu praktyk wzgl. zakazów owej grupy. — Przykład. — Przypuśćmy, że w wieczór świętojański obowiązuje na danym obszarze praktyka, nie posiadająca tam autentycznego objaśnienia i z natury swej wieloznaczna; można ją, dajmy na to, zinterpretować jako apotropeiczną, ale można też wytłumaczyć jako zmierzającą do wzmocnienia słabnącej siły słońca. Przypuśćmy dalej, że na tymże obszarze w wieczór św. Jana bezwzględnie dominuje liczny zespół praktyk obronnych, wyraźnie umotywowanych walką ze złemi mocami; natomiast zabiegów, umotywowanych chęcią wzmożenia siły słońca, brak zupełnie. W takich warunkach interpretacja, tłumacząca praktykę, o którą chodzi, jako apotropeiczną, jest — o ile to odpowiada pozostałym regułom — wartościowsza.

5.    Reguła nawiązywania do pospolitszych wierzeń. Z dum różnych, skądinąd jednakowo prawdopodobnych motywacyj ta jest wartościowsza, która ściślej nawiązuje do pospolitszych wierzeń, panujących na danym obszarze.

6.    Reguła zgodności z całokształtem religijnego i gospodarczego życia. Z dwu różnych, skądinąd jednakowo prawdopodobnych motywacyj ta jest wartościowsza, co jest zgodniejsza z całokształtem religijnego i gospodarczego życia, panującym na danym obszarze.

270. We wszystkich powyższych regułach (— których liczbę możnaby zresztą powiększyć —) przez większą wartość motywacji rozumiemy większe jej przybliżenie do tych przesłanek pierwotnych, jakim dana praktyka czy zakaz zawdzięczają swoje powstanie (zaistnienie)⁴. Reguły nasze zmierzają przy tem wyłącznie do osiągnięcia największego stopnia prawdopodobieństwa w tłumaczeniu genezy danego przejawu ludowej magji. Li tylko w tym jednym wypadku, gdy pewna motywacja jest autentyczną (ob. 1. regułę główną) i przytem występuje w zasięgu, stwierdzającym jej większą dawność (ob. 2. regułę główną), można — o ile podczas badania rozporządzamy materjałem z bardzo znacznych obszarów — uważać ją w sposób ran. w. pewny za pierwotną i w związku z tem kwestję genezy odnośnego zakazu czy praktyki magicznej za ^{5 6 7 8}

1

Niezależnie od tego, gdy chodzi o niektóre przejawy magji (w szczególności o pewne zakazy), należy bezwarunkowo uznać brak wszelkich wogóle uświadomionych uzasadnień pierwotnych. Przejawy te mianowicie mogły w całości gruntować się na podświadomych procesach psychicznych.

2

*    Reguły te będą miały dla nas szczególnie doniosłą wartość w części III przy analizie obrzędów, ale zapoznać się z niemi musimy oczywiście na tem miejscu przy rozważaniu przejawów magji.

3

*    Lub kilku.

4

T. zn. przedewszystkiem z punktu widzenia pozostałych reguł.

⁶ T. zn. „Siemię, siemię, porusz się; siemię, siemię wyciągnij się (sc. rośnij;!“.

⁸ Porówn., co powiedziano na str. 269, w. 1—4 od góry, i ob. przykłady w §§ 150, 151 odn. 3, 152 (gdzie mowa o gryzieniu choroby), 153, 216, 224, 226 i n., 244 i t. p.

5

Wierzenie ludowe. ². Wierzenie ludowe.

6

⁸ Regule 5. naprzykład druga motywacja zdaje się niezbyt odpowiadać, co

7

zmusza nas do bliższej, dokładniejszej analizy danego faktu.

8

Nie wolno przytem jednak nigdy zapominać, że śród przejawów magji ludowej wiele jest zupełnie elementarnych, co mogły wyniknąć w różnych krajach całkiem niezależnie, i to — w myśl powiedzianego na str. 278 (w. 1 i n. od góry) — na tle różnych przesłanek (stąd wielka ważność 1. reguły uzupełniającej). Niektóre znów praktyki czy zakazy, choć względem siebie zupełnie identyczne, mogły od samego początku wynikać z różnych przesłanek nawet w jednym i tym samym kraju, ba! w jednej i tej samej miejscowości. Wreszcie pośród środków magicznych sporo jest takich, co dzięki swym cechom od samego początku mogły być wieloznaczne i znajdowały różnorodne zastosowanie magiczne.