klstidwa178

344 i. MOSZYŃSKI: KULTUBA LUDOWA SŁOWIAN

6) puszczać; młrs. napuskaty; 7) zasadzić; młrs. vsadyty Oprócz tego mamy wiele takich wyrazów, jak postrzelić, popsući opaskudzić, ociotować etc. Obfitość terminów wielkoruskich jest niemniejszaniemniejsze też — o ile mogę sądzić z zebranych przeze mnie przyczynków (które tu jednakowoż dla ich fragmentaryczności pomijam) — okaże się przy bliższych badaniach bogactwo nomenklatury bułgarskiej i zwłaszcza serbo-chorwackiej, a bodaj też słowackiej, czeskiej oraz łużyckiej.

Dla określenia 'czarowania wogóle’ najpospolitszemi terminami są u Słowian wyrazy: ćarovati i t. p. (powszechne²), óiniti i uói-niti (u części Słowian południowych, u zachodnich i zachodniej cząstki wschodnich³) oraz robiti (u części Słowian zachodnich i wschodnich). Pierwotnie wszystkie te terminy były semantycznie jednoznaczne (ćarovati bowiem wywodzi się od ideur. pnia k⁸er- 'robić, czynić’¹ ²).

Oprócz powyższych niektórzy Słowianie używają określeń, nawiązujących do czynności mówienia, szeptania (cf. np. bułg. baju-vam; serb.-chorw. bajati; słowem bajati; serb.-chorw, bahoriti, słoweń. bahoriti). I t. d., i t. d. — Odpowiednio bogatą jest też nomenklatura praktyk, mających na celu walkę z czarami. Tak więc w Polsce i na Rusi czarowanie znajduje odpowiedź w „odczarowywaniu¹¹, (u)czynienie w „odczynieniu", robienie w „odrabianiu" i „rozrabianiu", dawanie w „odbieraniu", rzucanie w „zdejmowaniu", nasyłanie w „odsyłaniu", psucie w „naprawianiu" etc. Nie trzeba chyba dodawać, że wszystkie określenia dla odczyniania czy odrzucania czarów nie są stosowane konsekwentnie w zależności od tego, w jaki sposób zostały wykonane czary, które mają być zwalczone.

273. Jest rzeczą zajmującą, że na ziemiach słowiańskich istnieje rozróżnianie pomiędzy ludźmi, którzy zawodowo oddają się magji szkodliwej, a ludźmi, oddającymi się magji pożytecznej. Pierwszych lud boi się i naogół nienawidzi, wyraźnie oskarżając o kontakt ze złem; natomiast drugich poważa, obdarzając zaufaniem i sympatią, ^a nieraz przypisując im nawet szczególną bliskość względem dobrych potęg, więc przedewszystkiem względem Boga. Faktem jest, sprawdzonym ponad wszelką wątpliwość (- m. i. także przeze mnie —), iż między wieśniakami czy wieśniaczkami, zajmującymi się pożyteczną magją, można często napotkać osoby zewszechmiar zasługujące na szacunek, obdarzone ży wem uczuciem religijnem i z punktu widzenia ludu wysoko stojące pod względem etycznym.

Na znacznych obszarabh powyższe rozróżnienie znajduje charakterystyczny wyraz w nazwach. U Łużyczan więc człowiek, zajmujący się czarami na szkodę bliźnich, zwie się ku zł ar, khodot wzgl. chód ot; zaś ten, co się trudni magją z pożytkiem dla ludzi — mu-dry muż wzgl. mudry cłowjek. U Polaków mężczyźni i kobiety, oddający się praktykom szkodliwym, noszą pospolicie nazwę czarowników lub czarownic, a poza tern guślarzy, ciot etc.; natomiast oddający się zabiegom pożytecznym — znachorów, mądrych, wróżów, lekarzy, doktorów i t. d. (zrzadka — także guślarzy). U Białorusinów czarownik — to faraunik, ve?mar i t,p., kyydun, vałcheb..., zaś znachor — znachar, śaptun etc. U Wielko- i Małorusinów rzecz się ma mniej lub więcej podobnie, choć u pierwszych różnica naogół zdaje się występować znacznie mniej jasno. W Bułgarji rozróżnia lud naogół czarowników (magi-jósnik, brodnik) od znachorów-wróżbitów-lekarzy (yrażalec); podobnie u Serbochorwatów, u których z jednej strony występuje caróvnTk, ćłnjarica, magjionTk, yjestac, a z drugiej vr&ćar. Naogół „czarownicy" biorą swą nazwę od „czarowania", „czynienia" i „wiedzy" etc.; „znachorzy" — również od „wiedzy", ale też od „mówienia" wzgl. „szeptania". Zasługuje poza tern na podkreślenie szczególnie ścisły związek znachorów z lekarzami i wróżbitami, a zaś czarowników z istotami demonicznemi (porówn. tu z jednej strony rozdz. 6. § 174, a z drugiej rozdz. 11.).

Nietrudno wytłumaczyć, dlaczego rozróżnianie między znachorami a czarownikami nie jest bądź co bądź ani dokładne, ani zupełnie powszechne (— w wielu wsiach czy okolicach lud niemal całkiem albo nawet i całkiem ich utożsamia —). Wszak osoby, zawodowo zajmujące się magją, bardzo często z samej swej natury stanowią coś pośredniego między złośliwym czarownikiem a przyjaźnie dla bliźnich usposobionym znachorem. Niejeden zresztą „typowy" znachor może przytem dla zarobku, czy też ulegając innej pokusie, wykonywać czary szkodliwe i odwrotnie niejeden czarownik bywa wzywany dla unieszkodliwienia czarów, rzuconych przez czarownika obcego. — Powód oddawania się przez pewne osoby naogół praktykom złośliwym, a zaś przez inne dobroczynnym leży w różnorakiej predyspozycji psychicznej poszczególnych jednostek. Wieśniak o charakterze przewrotnym, usposobiony antyspołecznie z pewnością nie nadaje się na typowego znachora; odwrotnie chłop dobroduszny, usposobiony religijnie i spo*

* Porówn. wkrs. navodif, puskaf i n a p u s k U, nasyła t, portif, v o ł § i f, kudesif, voroźif. tvorif, znacharif, vetfmovaf i t. d.

* St-bułg. ćarodśji.; serb.-chorw. ćarat.i, ćaróvnik; słoweń. ćarati, ćarodęj, £arovnik; czes. ćarovati, ćarodej, earovnik; kaszub, ća-fec, ćarovńik; poi. czarować, czarodziej, czarownik; błrs. cara-v a ć, ćaraunik; wkrs. ćarovaf, carodśj, ćarovnik; młrs. caruvaty, ćarodij, ćari vnyk.

Serb.-chorw. ćiniti (ćini 'czary’), ućiniti; słoweń. ućiniti; (łuż. naci n i ć 'odczynić’); poi. uczynić (uczynek 'czary’); młrs. v £ y n y t y, pryćy-u y ty (v ć y n o k 'czary’).

⁴ Porówn. tu wkrs. t v o r i { w znaczeniu 'czarować’ (dosł. 'tworzyć, robić’), st.-wkrs. potvory 'czary’; czes. u d e 1 a m 'czarować’ (dosł. 'wykonywać’), u d e-1 e k 'czary’ (dosł. 'robota’) i t. p.