klstidwa187

362 l. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

rob ę“ Jest rzeczą zajmującą móc stwierdzić, w jak identycznych warunkach zachodzą przejawy ekstazy w odległych od siebie miejscowościach, i zwłaszcza, w jak identyczny sposób są interpretowane. Gdy zacytowane przed chwilą świadectwo dotyczy okolic, położonych nad dolnym Dnieprem, inne, którem się zaraz zajmiemy, mówi o miejscowości Naur nad Terekiem na płn.-wschodnim Kaukazie. Ogłosił je P. Vostrikov w 37. roczniku czasopisma „Sbornik materiałov dla opi-sanija mestnostej i plemen Kavkaza“. „Ataki histerji — pisze ten autor o wielkoruskich kozaczkach naurskich — zachodzą zwykle w cerkwi; tu klikusze (ob. § 141) krzyczą, szaleją, płaczą lub zanoszą się od śmiechu; w zezwierzęceniu swem chore kobiety opanowywane są przez drgawki, czerwienieją, a na usta występuje im piana; liczne 7 nich w czasie drgawek wymawiają słowa: wyjdę, ...pójdę precz, ...wyszedłem, ...albo Panćenicha^{1 2} zepsuła (t. zn. oczarowała). Sama chora, podzielając ogólny przesąd miejscowy, wymienia w czasie bredzenia imię Bogu ducha winnej kobiety i wylicza wszelkie okoliczności, w trakcie których miała być zepsuta przez Panćenichę. To wszystko jeszcze bardziej przekonywa tubylców o słuszności przypuszczeń co do czarów. Według przekonania ludu we wszystkich takich chorych kobietach siedzą czarty, które męczą je podczas odprawiania mszy świętej i śpiewania Cherubińskiej pieśni (czarci bowiem nie znoszą tej pieśni³ ani też kadzidła)⁴,⁵. Opisane przed chwilą przejawy tej dziwnej choroby kobiecej powtarzają się okresami. Ze 2—3 lata temu, jak pamiętam, co święto w cerkwi stanicy Naurskiej krzyczało i szalało od 3-ch do 7-iu kobiet: gdy u jednej atak się kończył, u drugiej się zaczynał. To też straszno było stać w cerkwi, słuchając rozdzierających duszę krzyków chorych kobiet. Niekiedy zresztą słabły także kobiety zupełnie zdrowe i ku przerażeniu rodziny oraz wszystkich krewnych zaczynały krzyczeć i bić głową o podłogę cerkwi*.

287. U nieoświeconych ludów egzotycznych ekstaza gra wielką rolę m. i. w t. zw. szamanizmie, pod którą to nazwą rozumiemy pewien charakterystyczny zespół przejawów religijnego życia, polegający przedewszystkiem na przodowaniu w rzeczach religijnych jednostek mniej lub więcej anormalnych pod względem psychicznym, co, rozbudziwszy w sobie niedosiężne dla innych moce mistyczne, wieszczą, uzdrawiają chorych, dyktują ludziom wolę duchów czy bóstw, a równocześnie — pełne poczucia własnej wszechsiły — same owym duchom czy bóstwon* nieraz rozkazują, przepędzają je lub przywołują, zmuszają do ustępstw na korzyść człowieka, do łamania swych zachceń \yzgl. woli etc. Dla czytelników, nieobeznanych z szamańskiemi stanami ekstatycznemi i sposobami ich wywoływania, podaję tu kilka przykładów, sięgając po nie oczywiście do ludów, zamieszkujących kraje niezbyt oddalone od siedzib Słowian lub raczej mieszających się dziś z ostatnimi. Podaję je zaś tem chętniej, że będą nam bardzo przydatne dla głębszego zrozumienia analogicznych przejawów u Słowian.

Więc naprzód warto jest tu zwrócić uwagę na niezapomniany obraz wypędzania choroby przez szamana u Jakutów, dany nam przez W. Sieroszewskiego w jego etnograficznej, cytowanej już pracy o Jakutach („12 lat w kraju Jakutów", r. 1900, str. 404 i n.). Coprawda, jak stwierdzili inni badacze, bardziej ściśli od naszego autora, jego etnograficzno-religjologicznym opisom nie zawsze można bezwzględnie ufać. W danym jednak wypadku zastrzeżenie to wolno .jest do pewnego stopnia zlekceważyć, gdyż nie chodzi tu o głębsze wnikania w religijne wierzenia i t. p., lecz o prosty opis wypadków, które Sieroszewski nieraz zapewne oglądał własnemi oczami

¹ „Słońce zaszło — brzmi początek opisu — zmierzch gęstnieje, w jurcie robią pospieszne przygotowania do czarów, łupią łuczywa, znoszą drwa, zamiatają izbę... Wreszcie wszyscy usiedli poważnie na miejsca. Szaman przykucnął w kącie... zwolna rozplata warkocze, mruczy coś, wydaje pomocnikowi rozkazy, czka i ziewa nerwowo, ciało jego przebiegają dreszcze, z początku sztuczne. Oczy, opuszczone na dół, nie patrzą wcale, lub są utkwione w jeden punkt, zwykle w ogień. Ogień dogasa... Szaman zwolna zwleka koszulę i nadziewka czarodziejski kaftan. Podają mu fajeczkę. Pali i dym łyka. Czkawka jego i dreszcze nerwowe wzmagają się; twarz mu pobladła, zwilgła, głowa nisko opadła na piersi, oczy nawpół zamknęły. Tymczasem na środku jurty już rozpostarto jego białą skórę kobylą. Szaman każe podać sobie zimnej wody i pije ją wolno dużymi łykami, następnie sennym ruchem bierze przygotowany zawczasu bęben, wychodzi na środek i cztery razy przyklęka na cztery świata strony. Jednocześnie bryzga wodą z ust w koło. Wszystko zamiera... W mętnym zmroku niewyraźnie majaczy zgarbiona postać szamana, z ogromnym jak tarcza bębnem przed sobą. Siedzi on na skórze kobylej, zwrócony twarzą na południe, dokąd również głową powinna być zwrócona jego podściółka. (Chodziło tu pierwotnie niewątpliwie o skórę zabitego na ofiarę konia, na którego duszy szaman jechał wierzchem ku południowi, siedzibie dobrych bóstw. Po-równ. obszernie przy uwzględnieniu analogij staroindyjskich: J. W. Hau,er „Die Religionen^u, t. 1, r. 1923, str. 70 i n.\ K. M.). Nareszcie nastaje nieprzenikniona ciemność. Obecni wstrzymują oddech i ruchy. Słychać tylko mamrotanie i czkawkę szamana. Milknie i to. Chwilę panuje głucha przejmująca cisza. Aż nagle niewiadomo skąd rozlega się urywany, ostry, przenikliwy jak zgrzyt żelaza krzyk i.. milknie. Później znów gdzieś w ciemnościach, to niżej, to wyżej od szamana, to przed nim, to za nim odzywa się nerwowe przykre ziewanie, czkawka histeryczna, to czajka zapłacze żałośnie, zakracze sokół, kulik zaświszcze. To krzyczał szaman, modulując głos swój. I znowu cisza I tylko leciuchne jak brzęczenie komara drżenia bębna wskazują, że czarownik zaczął swą muzykę. Bicie w bęben z początku do muśnięć

1

Opis powyższy powtórzył Hryncewicz za V. DemiĆem „Oćerki russkoj na-rodnoj mediciny", t. 2, r. 1889, str. 34, powołując się też na czasopismo „Zemskij Yrać“, r. 1889. Sprawdzić go, niestety, nie mogłem.

2

* Nazwisko czarownicy, słynnej w Naurze.

3

   Także w gubernji archangielskiej, na skrajnej północy Wielkorusi histeryczki podpadają atakom w czasie odśpiewywania pieśni Cherubińskiej (EO, t. 28, r. 1918, str. f>2).

4

   Chodzi z pewnością o kadzidło, używane podczas śpiewania pieśni Cheru-bińskiej.

5

   Spacjowania tu i wogóle w obu ostatnich cytatach pochodzą ode mnie.