klstidwa201

390 l. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

charakterystyczne właściwości: śpiewanie wróżebnych pieśni (lub recytowanie takichż wierszy), skombinowane z wyjmowaniem naoślep pierścieni i t, p. z naczynia z wodą. To były niewątpliwie dwie składowe, stanowiące łącznie prototyp obchodzącej nas wróżby. Inne, jak np. użycie małego dziecka w celu zabezpieczenia zupełnej bezstronności (przypadkowości) wróżb, mogły narosnąć później. Skutkiem wcielenia danej praktyki do zespołu obrządków wiosenno-letnich ak-cesorja wróżebne zostały rozwinięte przez użycie roślin. — Bardzo charakterystyczne jest pozostawianie wróżebnego naczynia z wodą na noc pod gwiazdami lub pod krzakiem dzikiej albo ogrodowej róży (porówn. tu umieszczanie ciężko chorych na noc pod krzakiem dyptamu § 154). Nie ulega wątpliwości, że lud pragnie w ten sposób zapewnić sobie wzmocnienie wieszczącej siły wody, choć szczegóły odnośnych przesądów nie są mi dokładnie znane. Niżej będzie zresztą mowa o głębokim związku, łączącym według ludowych wierzeń świat gwiazd ze światem ludzi w tern rozumieniu, iż los ostatnich związany jest z losem pierwszych (§ 376); co zaś do róży, to jest ona u dzisiejszych włościan symbolem dziewictwa, piękna i miłości oraz odgrywała ongi dużą rolę w wiosennem święcie części dawnej Europy południowej, nadając mu nazwę rosalij (rosalia, rosaria, dies rosae; ob. cz. III).

309. O ile sposób wróżenia, poznany przez nas dokładnie przed chwilą, nie jest może nazbyt zamierzchłego pochodzenia i zdaje się posiadać względnie ograniczony oraz naogół dość zwarty zasiąg w obrębie Starego Świata (--- choć coprawda dokładniejsze badania są tu jeszcze całkiem niezbędne —), o tyle wróżenie z odlewów, tworzących się z kruszców, wosku i białka, lanych na wodę, posiada zasiąg bardziej rozległy i oparte jest zapewne na tradycjach nader starożytnych¹. Słowianie używają go zarówno przygodnie, jak i podczas dorocznych świąt. Jedną z głównych różnic, dzielących u naszych włościan ten sposób odgadywania czy odsłaniania rzeczy zakrytych od sposobów omówionych powyżej, jest brak schematów rozwiązań; to też trzeba być specjalnie uzdolnionym, aby z całkiem nieraz fantastycznych kształtów odlewów umieć odczytywać wróżbę. Keromancja, t. j. wróżenie zapomocą lania wosku, miała przyjść do Europy ze Wschodu; ale to kwestj a trudna do rozstrzygnięcia, dla znacznych bowiem obszarów Europy nie znamy jej historji zupełnie. U Słowian jest bardzo rozpowszechniona; podobnie pospolite jest też 1 a n i e ołowiu lub (rzadziej) cyny; nieco mniej używa się natomiast lania białka (czy całych jaj) na wodę, choć i ostatnie znane jest zarówno Słowianom bałkańskim (np. Ser-boohorwatom), jak zachodnim i wschodnim włącznie z Wielkorusami. Wspomniane sposoby wróżenia spotykamy również u Niemców i gdzie indziej w Europie, nie wyłączając najdalszych płd.-zachodnich kresów (tak np. w Portugalji wróży się na św. Jana z białka i rozpuszczonego wosku, lanych na wodę). Dla wielu krajów słowiańskich i innych wróżenie zapomocą lania kruszcu i keromancja poświadczone są przez dawne źródła pisane. Odnośnie do Polski znajdujemy o nich wzmiankę już w pewnym dokumencie z XIV czy XV wieku. Kościół zarówno na północy Słowiańszczyzny, jak i na Bałkanach surowo walczył z obchodzącemi nas praktykami. A jeszcze ostatnio w Buł-garji karano je odłączeniem na pewien czas od Stołu Pańskiego.

Najpospoliciej używa się obchodzących nas wróżb w pewne doroczne święta, ale bynajmniej nierzadko — także przygodnie, zwłaszcza dla rozeznania powodów choroby (zaś u Finów nadwołżańskich także w trakcie czynności kultowych: ob. § 201). Jest rzeczą wysoce charakterystyczną, że jak rzucanie żarzących się węgli na wodę wszędzie u Słowian służy przedewszystkiem do rozpoznawania uroku (ściślej mówiąc do wykrycia osoby, która rzuciła urok, albo do stwierdzenia, czy dane chorobowe przejawy należy przypisać urokowi; ob. § 311), tak znów lanie metalu (głównie ołowiu), wosku i białka najczęściej bodaj ma na celu stwierdzenie powodów zalęknienia, względnie choroby, przypisywanej zalęknieniu. Bułgarzy z okolicy Chadżi-elesu przystępują do lania ołowiu dopiero wtedy, gdy miną dwa lub trzy tygodnie po wypadku, w czasie którego chory się przestraszył, i pacjent poczyna mizernieć oraz tracić chęć do jedzenia. Przed odlewaniem wygłasza się zamawianie, wzmiankujące o przestrachu i o uroku. Po odlaniu ogląda się skrzepłe cząsteczki i na podstawie ich kształtu rozpoznaje, co spowodowało zalęknienie. Poczem odlewy zawija się w szmatkę, którą chory musi nosić w ciągu pewnego czasu przy sobie, a później rzucić na rozdrożu lub na prądowinę rzeki. Ma-łorusini zachodni w powiecie sokalskim, gdy chcą rozpoznać i wyleczyć chorobę niepowstałą z uroku. wzgl. chorobę, będącą skutkiem zalęknienia, leją całe jajko do wody „przewracając (naczynie) tak długo, dopóki z białka i żółtka nie utworzy się jakaś figura". Również leją roztopiony wosk w miskę z zimną wodą, postawioną na piersiach chorego; z kształtów skrzepłego wosku „rozpoznają nie-tylko chorobę, ale wróżą czy chory wyzdrowieje, czy umrze". Na Białorusi, aby przekonać się, kto jest sprawcą przestrachu, powodującego „bicie serca", „wylewają nad chorym ołów i z podobieństwa odlew-ków wnoszą, czy to był człowiek, czy też koń, pies lub jakie inne stworzenie". W Polsce (na Mazowszu, na Kujawach etc.), chcąc rozpoznać, czego się dziecko przelękło i choruje, leją nad jego głową wosk do naczynia z wodą i rozpatrują figury, co się w ten sposób utworzyły. Identyczną praktykę z ołowiem wymieniają odnośnie do Polski ka-

1

Wróżenie z figur, tworzących się z oleju lanego do wody i z wody lanej do oleju, dobrze poświadczone jest (w Babilonjh już dla początku II tysiącolecia przed Chr. (Br. Meissner „Babylonien und Assyrien“, t. 2, r. 1925, str. 275).