klstidwa233

454 K. MOSZYŃSKI! KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

charakterystycznego, a najwidoczniej niepokojącego niecywilizowany umysł zachowania się gada. Natomiast analogiczne wierzenie o żmii i słońcu nie jest tak łatwe do zrozumienia; możnaby sądzić, że mamy tu przed sobą przesąd wtórny, powstały przez przeniesienie wierzenia, dotyczącego pierwotnie jaszczurki, na żmiję. Ale cała wogóle kwestja gadów, grożących słońcu, wikła się w świetle niektórych innych mitów (ob. niżej, gdzie mowa o smokach mitycznych, § 474, oraz o zaćmieniach słońca i księżyca).

365. Aby zrozumieć niezwykle wielkie znaczenie, jakie posiada „wszechwiedzący"¹ księżyc w wierzeniach i wogóle w religijnem życiu wszystkich nieomal, a w każdym razie bardzo licznych ludów świata, należy uprzytomnić sobie warunki życia prymitywnych społeczeństw egzotycznych czy też naszych odległych przodków. Częste spędzanie nocy pod otwartem niebem lub co najwyżej w szałasach skąpo oświetlonych ogniskiem, nocne połowy ryb i polowania na niektóre zwierzęta, posługiwanie się naszym satelitą jako wskaźnikiem czasu w związku z jego przemianami — wszystko to sprzyjało skupieniu uwagi człowieka na księżycu. Dziwna ta planeta, to „rosnąca" niemal w oczach, to „pełna" „jak oko", to znów zmniejszająca się, — ukazująca się na niebie w różnych postaciach i położeniach, podobna do wygiętego „zęba" (ci 372), czy do „srebrnych" albo „złotych rogów" (cf. §§ 368 i 373), albo znów do „sierpa", czy wreszcie do krwawego kręgu, zaś od czasu do czasu wyraźnie, choć przemijająco zasłaniana przez nieznane ciemne ciało, z samej swej natury w wielkim stopniu pobudzała i pobudza wyobraźnię ludów. Tem bardziej że sprzyjało temu już samo tło nocy, mającej — jak to wiemy z całą pewnością — zarówno dla ludzi nieoświeconych, jak i dla wielu osobników cywilizowanych po wszystkie czasy uczuciowe zabarwienie zjawiska niepokojącego, może pociągającego niekiedy podświadomie pięknem i tajemniczością, naogół jednak wyraźnie złowrogiego i groźnego (ob. § 343).

Nie można się więc dziwić, iż księżyc jako źródło wierzeń i mitów odgrywa ważną rolę między niebieskiemi i powietrznemi zjawiskami. Pod tym względem znacznie ustępuje mu słońce, które zresztą i jako przedmiot kultu niewszędzie szczęśliwie z nim współzawodniczy. Żywe świadectwa mitotwórczej siły księżyca przechowały liczne ludy Europy, jak i innych lądów, powtarzając do dziś dnia dziesiątki mitów i baśni, zawierających obfite wątki księżycowe. Z drugiej strony przetrwały nawet w naszej miejskiej cywilizacji ostatnie martwe już wspomnienia po dawnym kulcie księżyca. Tak chociażby nazwa soboty, datująca od wielu tysięcy lat, oznaczała pierwotnie u ludów, od których się rozeszła, dzień pełni księżyca a najgłębsze (t. zn. najpierwsze) źródła dla tygodniowego okresu pracy i związanego z nim świętowania niedzieli tkwią w świętowaniu niektórych faz księżyca, zwłaszcza nowiu i pełni; pobudki, płynące z owych źródeł, zostały coprawda zczasem inaczej skierowane, zaś okres, dzielący poszczególne święta, zmieniony i uregulowany ^{2 3 4 5}.

366. Po wsiach słowiańskich kult księżyca żywy był we wszystkich krajach jeszcze donredawna, a poczęści żyje dziś jeszcze. Szczególnie w Bułgarji kult ten przejawiał się w sposób niezmiernie prymitywny, bardzo przypominający obrazy, widywane u dalekich ludów egzotycznych. Ukazujący się na niebie nowy sierp księżyca, rozpoczynający nowy okres czasu, a zarazem okres wzrostu i, jak niżej zobaczymy, sprzyjający wzrostowi wszystkiego, cokolwiek rośnie na ziemi (§§ 369 sq.), co miesiąc witano korowodami i pieśniami. Przy-tem każda z kobiet czy dziewcząt, biorąca udział w obchodach, dbać musiała o to, by mieć przy sobie chleb lub, co najlepiej, pieniądze; -wszystkiego tego miało bowiem przybywać w ciągu miesiąca wraz z przybywaniem księżyca, i W wielu miejscach dziś jeszcze witają nowy księżyc, skacząc trzykrotnie i wołając: „Meseće! ty visok, ja pó-o-o-visok!“⁸. Albo też dziewczęta i dzieci tańczą korowody i, skacząc trzykrotnie dogóry, wołają „Utrę većer po-o-go 1 $m!“*; czynią zaś to, aby nowy księżyc rósł i aby pogoda była przez cały miesiąc piękna, t. zn. aby deszcze padały i słońce grzało, aby zboża bujnie rosły. Starsi włościanie bułgarscy, dostrzegłszy sierp nowiu, zdejmują czapki i żegnają się, albo nawet, przeżegnawszy się, odmawiają, patrząc na księżyc, „Ojcze nasz“. W niektórych okolicach podrzucają też ku niemu monetę, wołając: „Na ti pari, daj ini zdravije“^{6 7},albo odzywają się doń: „Meseće, ty mlad — ja mlad“-^s. Podobnie uroczyście witany jest nów w Serbochorwacji. Kto go dostrzeże, ten potrząsa kiesą, żegna się i odmawia powitania (np. „Zdray zdravljaee! Nov n o vl j ać e !“)⁸ lub pacierze, jako fo „Ojcze nasz^u i „Zdrowaś Marja". Również u Słowian zachodnich i części wschodnich wita się nów lub witało znakiem krzyża i odmawianiem chrześcijańskich modlitw. Widzimy to m. i. na najdalszych

1

Notowane u Bułgarów.

2

Nazwa ta poświadczona jest dla starożytnej Babiłonji już ok. r. 2.000 przed Chr. (Sabattu wzgl. śabpattu 'pełnia; dzień pełni⁶), ob. Br. Meissner, l. c., t. 2, r. 1925, str. 92 i 396.

3

*    Co do świętowania wieczorów, poprzedzających święta, ob. str. 126 § 94; zwróć też uwagę, że świętowanie wieczorów, poprzedzających księżycowe święta comiesięczne znane było już w dawnej Asyrji (cf. Meissner, ib. 93).

4

*    Dosłownie: „Księżycu! ty — wysoki, ja wyższy!“.

5

   „Jutro wieczorem powiększ się!".

6

   „Masz pieniądze, daj mi zdrowie".

7

*    „Miesiącu, ty (jesteś) młody — ja młody".

8

Dosł.: „Zdrowy uzdrawiaczu! nowy odnawiaczu !'*.