klstidwa202

392    K. M08ZYŃ6KI: KULTURA ŁUD.OWA SŁOWIAN

zania z XV wieku¹; przyczem — jak w Bułgarji— pacjent (dziecko) musiał nosić odlew przy sobie (przywiązywano mu go na szyi). Zupełnie tak samo postępują na wschodzie Europy Czeremisi: leją cynę nad głową chorego i, wyczytawszy diagnozę z kształtu odlewu, wieszają go pacjentowi, czy każą mu zawiesić, na szyi. Według U. Holm-berga, któremu powyższą wiadomość zawdzięczam, lanie cyny nad głową chorego praktykuje się także u Wotjaków, a dalej w Finlandji, Skandynawji i w Niemczech. Z powyższym zwyczajem zestawić należy wiadomość, podaną przez M. Toeppena o Mazurach pruskich; u nich mianowicie nawet ci, co chcą w wigilję Nowego Roku „dowiedzieć się swego losu zapomocą lania ołowiu⁴⁴, muszą trzymać naczynie z wodą nad swą głową, zaś inna osoba leje rozpuszczony metal.

310. Ogromna ilość najrozmaitszych znaków wróżebnych i wróżb bierze początek z obserwacji przeróżnych zjawisk przyrody, od ciał niebieskich i żywiołów, jak ogień i woda, poczynając, a na człowieku kończąc.

0    pospolitych przepowiedniach pogody z położenia sierpa księżyca na nowiu — choć to wcale typowa wróżba — rozmyślnie mówiłem w rozdziale, poświęconym ludowej meteorologji, aby dokładniej scharakteryzować jej dwoiste „naukowo“-fantastyczne oblicze (ob. § 35). — W r. 1932, bawiąc na Polesiu, otrzymałem wiadomość od 67-letniego chłopa ze wsi Pużycze nad Łanią w pow. łuninieckim, żę w okolicy owej wsi przemieszkiwał wróż, który odsłaniał przychodzącym do niego wieśniakom rzeczy tajemne na podstawie obserwacji gwiazd. Niby starożytny „badacz nocy“, patrzał on na gwiazdy (hle^eł u hóru na zory) i, odmawiając Ojcze nasz, „poznawał⁴⁴, co należało (odkrywał np., że na daną osobę zostały rzucone czary etc.). Czem się przy tych obserwacjach kierował, tego informujący mię Poleszuk nie umiał objaśnić: „Coś mu tam na gwiazdach zaznaczało" (Ńeśto jomu na zorach otmeć&ło). W pochmurne wieczory wymawiał się ów wróżbita od wieszczenia: „Kiedy noc ciemna — tłumaczył — to i ja ciemny; nic nie powiem; gdyby mi choć na chwilę gwiazdy zaświeciły, tobym wiedział". Z innych stron Słowiańszczyzny nie znam dotychczas podobnych praktyk; natomiast zarówno na Polesiu, jak i w wielu pozostałych słowiańskich krajach napotyka się wróżenie z takiej lub innej obfitości gwiazd w noc Bożego Narodzenia i t. p. o urodzajach, nośności kur etc.

Wróżenia z ognia (pyromancja) i dymu (kapnomancja) słyną oddawna i były dobrze znane m. i. w starożytnej Europie południowej. Dziś jeszcze, czy też przed zupełnie niedawnym czasem, uprawiali je bułgarscy wieśniacy przy składaniu ofiar chorobom, świętym i Bogu, wieszcząc w sposób zupełnie klasyczny z kierunku, gęstości i barwy dymu ogniska, na którem spalono kości i inne resztki ofiarnego zwierzęcia (ob. § 197; podobne praktyki przetrwały też u tubylców Kaukazu i Armenji). Poza tem pospolicie włościanie słowiańscy w zapadłych wsiach i okolicach wróżą sobie jeszcze niekiedy w codziennem życiu — zwłaszcza zaś podczas uroczystych świąt — z płomienia, odgłosów wydawanych przez drwa płonące albo i z dymu, jak wyżej. Osobliwą, szeroko (w Polsce oraz na Rusi) rozpowszechnioną wróżbą jest też zapalanie kłaczków łub raczej kulek z kądzieli i wróżenie z ich lotu, spotykania się wzajemnego i t. d.

311. Osobno uwzględnić należy wróżby z ruchu wody wzgl. z ruchów przedmiotów rzuconych do wody. Do typowych praktyk tego rodzaju należy wieszczenie z ruchów rzuconych do wody łupin orzechów, zawierających świeczki, węgielków, nici, włosów i wianków. — Puszczanie na wodę w naczyniu małych świeczek, przylepionych do skorup orzechów, jest lub było w użyciu na Rusi oraz u Słowian zachodnich (i u Niemców). Wróżby te bywają odprawiane w niektóre święta doroczne, a ich wynik zależy od wymijania się lub spotykania poszczególnych świec (symbolizujących dane osoby z pośród młodzieży). W Czechach poświadczono je już dla XV wieku. Bardzo zbliżonym sposobem odkrywania przyszłych małżeństw jest puszczanie w pewne święta węgielków na powierzchnię wody; i tu spotykanie się ostatnich lub wymijanie odkrywa dolę osobom, biorącym udział w wróżbach Jednak wróżenie z węgielków znajduje szczególnie częste i zupełnie powszechne zastosowanie w związku z rozpoznawaniem przyczyny choroby, a w szczególności i niemal wyłącznie uroku. Zarówno na południu, jak i na północy Słowiańszczyzny zatonięcie żarzącego się węgielka stwierdza chorobę lub dowodzi trafności mniemania, powziętego przedtem przez wróżbę; pływanie po powierzchni wody — odwrotnie. W Czarnogórzu, powiedzmy, gdy zaszedł wypadek uroku, znachorka wybiera kilka węgielków i, przyznając je w myśli jednej z osób, podejrzanej o to, iż urok rzuciła, upuszcza w wodę; jeśli węgielki toną, wydając dźwięki we wodzie, znak to, że krzywdziciel został odgadnięty. W innych stronach Serbji precyzyjność wróżby posuwa się o krok dalej. Znachorka „wrzuca po jednym węgielku do wody, pytając się jednocześnie przy wrzucaniu każdego węgla, jakie oczy rzuciły urok: niebieskie, czarne, czy zielone. O kolorze urzekających oczu wnioskuje z tego, który węgielek idzie na dno. Dowiedziawszy się jakiego koloru były oczy, które rzuciły urok, odczyniaczka (t. j. owa znachorka) usiłuje odgadnąć, kto go mianowicie rzucił". W jeszcze innych okolicach wybiera wieśniaczka serbska ²

1

   Nie dają jednak informacji o tem, czy ołów lano nad chorym, a przynajmniej H. Łopaciński, pisząc o obchodzącem nas świadectwie, nic o tem nie mówi (ob. Wisła, t. 11, r. 1897, str. 643).

2

Ob. np. Wisła, t. 6, r. 1892, str. 646.