klstidwa235

458 i. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIA

przed sobą ostatnich śladów dawnych obiat, składanych co pełnię na rozleglejszych może przestrzeniach Słowiańszczyzny; znaleźćby one wtedy mogły odpowiedniki w dawnym kulcie innych ludów indoeuro-pejskich (np. starożytnych Indów).

368. Miarą tego, jak wielkiej czci doznaje księżyc u Bułgarów, może być nazywanie go przez starców, gdy wskazują tę planetę dzieciom, Panem Bogiem (dedo boże albo dedo gospod). Natomiast na Rusi księżyc był tytułowany znacznie skromniej, a i to tylko w zamawianiach oraz pieśniach i t. p. Zwą go tam mianowicie — podobnie jak niekiedy i słońce car albo książę (kńaź); w związku z tem młody (t. j. nowy) księżyc nosi tytuł młodego księcia. Więc naprzykład Białorusin witebski, zwracając się do księżyca na nowiu, mówi: „Kńaź myładej! roh sirbbrinyj, roh zyłatej!" i t. d. albo: „Myładej kńaź! zypytajśa u staróho kniźa" i t. d. (to znaczy: „Księciu młody! rogu srebrny, rogu złoty!..."; „Młody księciu! zapytaj się księcia starego ^]...“). Ów myłodej kńaź odpowiada najdokładniej naszej polskiej nazwie księżyc, którą właśnie tyle znaczy, co '(^syⁿ księcia) młody książę’ *. Z całą też pewnością wyraz księżyc stosowali Polacy pierwotnie tylko do młodego miesiąca, t. j. miesiąca na nowiu, i dopiero zczasem znaczenie jego uległo rozszerzeniu ^{1 2 3}. Ale i dziś jeszcze na pewnych obszarach Polski lud go pospolicie nie używa, zna zaś tylko z powitania „Witaj, księżycu..." (§ 366 i dział IV), odmawianego na nowiu. — Zastosowanie w^f Polsce nazwy księżyc *młody książę’ do miesiąca na nowiu wskazywałoby, że określanie ostatniego jako młodego (ob. § 11) było dawniej bardziej niż dziś rozpowszechnione (za tem przemawiać może i mapa, umieszczona w 1. zeszycie mego „Atlasu kultury ludowej w Polsee“). Innemi słowy termin nowy miesiąc byłby niegdyś mniej wzięty; jego zaś późniejsza ekspansja mogła być spowodowana m. i. dzięki w^rpływom zachodnim (cf. mnc. Neumond, franc. nou-velle lunę etc.). Zresztą i zwyczaj tytułowania miesiąca na niebie księciem jest najprawdopodobniej pochodzenia zachodniego⁴ (również jak i analogiczny zwyczaj w odniesieniu do słońca).

Nazywania księżyca bogiem — cośmy widzieli u Bułgarów — ze Słowiańszczyzny północnej nie znam dotychczas zupełnie. Co-prawda i dla wieśniaków' polskich księżyc uchodzi za boga, ale nie ludzi, lecz demonów (w szczególności — wodnych). Wierzenie to o tyle zasługuje na uwagę, iż rozmaite demony wodne i leśne bardzo często mają pozostawiać w pewnym mitycznym związku z księżycem (i być może właśnie dzięki temu otrzymały też niektóre księżycowe cechy mityczne'). — W charakterze uzupełnienia do powyższych wiadomości o kulcie księżyca dodaćby jeszcze warto, że u pogańskich ludów' fińskich, bezpośrednio sąsiadujących z Wielkorusami w dorzeczu Wołgi, kult ten jest również dość znaczny, a w świętych gajach czeremiskich poświęcone są naszemu satelicie nawet osobne drzewa, przed któremi podczas uroczystych nabożeństw' składa mu się ofiary, f" 369. Wielka cześć, okazywana księżycowi przez wszystkie ludy j słowiańskie* i wogóle przez bardzo wiele ludów Ziemi, tłumaczy się j poniekąd kosmopolitycznem a głębokiem wierzeniem w nadzwyczajny jvpływ owej'planety na wszystko, cokolwiek się dzieje na Ziemi. Rzekłbyś, przebieg spraw ziemskich tak ściśle wiąże się z odmianami księżyca, jak ściśle związany jest z nim przypływ i odpływ mórz. Według pospolitych przesądów' szczególnie silny wpływ' wywierać i mają księżycowe fazy na cały świat roślinny (oraz na wewnętrzne fizyczne życie kobiet), choć w szczegółach odnośne poglądy dość się w różnych krajach od siebie różnią. Różnice takie występują wcale licznie m. i. na ziemiach słowiańskich, a ponieważ przytem brak nam tak obfitych materjałów etnograficznych, iżby pozwoliły na etnogeo-graficzne ich potraktowanie, wdęc poniższy zarys musi być z konieczności tylko orjentującym i przytem mało ścisłym.

Trzy momenty decydowały przy kształtowaniu się tu należących przekonań czy wierzeń, niesłychanie bogatych, gdy chodzi o ich konkretne, szczegółowa przejawy: 1) zmienność księżyca: wzrastanie i zanikanie, 2) jego pełność na przełomie wzrostu i zaniku oraz 3) ukazywanie się na nowo po okresie niewidzialności. Fazie wzrostu odpowiadać ma na Ziemi wzrost, powiększanie się i wszelkiego rodzaju ■ nasilanie zjawisk, także — wznoszenie wzwyż (np. soków w drze-: wach) etc.; fazie zaniku — procesy wprost przeciwne poprzednim; ; fazie pełni — pełność w najprzeróżniejszych znaczeniach (od otyłości I aż do bogactwa); fazie ukazującego się nowiu — odnawianie, odra-i dzanie się, odmładzanie i zdrowie^{5 6 7 8 9} (porówn. uzdrawiające własności

„Starym księciem" jest tu poprzedni księżyc (księżyc z poprzedniego miesiąca).

* Wyraz księżyc jest uformowany od k bnędŹŁ^ksiądz 'książę’zupełnie tak, jak np. panie (dziś panicz) '(syn pana); młody pan¹⁰ od pan.

^a Inaczej wywodzi W. Vondrak: „Ponieważ Ruś nazywa 'słońce’ can, knjazŁ, a Polacy i Małorusini ujmowali księżyc jako syna słońca (Wisła IV, 110), więc wyraz księżyc jest zrozumiały, 'syn słońca’". (*Vergleichende slavische Gram-matik“, t. I*, r. 1924, str. 599/600). Tłumaczenie to jest bezwarunkowo błędne, zaś świadectwo, zawarte w Wiśle (IV, 110), na którem się opiera, nie posiada w danym związku żadnego większego znaczenia i wogóle jest całkiem błahe.

* W Niemczech jeszcze w XV wieku tytułowano księżyc „królem niebieskim*

Ob. niżej, gdzie mowa o wątkach demonologicznych.

W §§ 366 i n. pominąłem takie pospolite jej przejawy, jak zakazy pokazy

wania palcem, oddawania moczu wobec księżyca i t. d., powtarzające się również

w⁷ stosunku do słońca (cb.), ognia (ob.) etc.

Cf- niektóre powitania nowego księżyca, zawarte w § 366 (ob. też dział IV).

(Himmelskónig); cf. Zeitschrift des Vereins fur Volkskunde, 1.11, r. 1901, str. 279.