klstidwa263

514 i. Moszyński: kultura ludowa słowian

okolicach Polesia; tak w Dziakowiczach nad jeziorem Kniaź powiedziano mi, że do dnia Zwiastowania N. M. P. (25 marca st. st., t. zn. 7 kwietnia według naszej rachuby czasu) ziemia jest eerevata (dost 'brzuchata⁵ t. zn. brzemienna). Dlatego to właśnie na Polesiu i w wielu okolicach Białorusi etc. nie wolno jest przed tą datą uderzać czy potrącać ziemi w ten albo inny sposób, a więc nie wolno wbijać w nią. kołów, grodząc płoty (wzgl. wogóle nie wolno grodzić), nie wolno' orać i t. p., nie wolno nawet huśtać się na kłodach, położonych wpo-przek pnia, ponieważ końce ich przy spadaniu uderzają o ziemię. Jeśli susza długo trapi na wiosnę, to dowód, że zakazy zostały przestąpione; wtedy przestępca winien być ukarany. O ile więc, dajmy ńa to, któryś z mniej przesądnych chłopów grodził sobie płot przed 7 kwietnia, to mu teraz ten płot łamią, koły wyrywają i t. d. Ślady podobnych wierzeń i praktyk znajdujemy również na Wołyniu, gdzie-w razie suszy, trapiącej wsie na wiosnę, wyrywają płoty zagrodzono „zbyt wcześnie". Nawet w Polsce istnieją resztki bliskich przesądów: w razie posuchy wiosennej Małopolanie, nie wyjmując zachodnich, rozbierają czy wyrywają płoty tym, którzy je grodzili w dniu św. Marka (25 kwietnia).

Gdy chodzi zresztą o bicie ziemi, to mniej surowy i przestrzegany zakaz tego występku obowiązuje właściwie Ruś, Polaków, Słowaków, i etc. przez okrągły rok. Na Rusi. nieraz spotkać można włościan, którym widok dziecka, bijącego ze swawoli ziemię kijem, wywołuje na usta pouczenie: „Grzech bić ziemię; ona jest naszą matką". Mniej, więcej to samo słyszymy i w Polsce: „kto umyślnie ziemię bije, ten swoją matkę bije, i ziemia po śmierci go nie przyjmie". W tym poi-. skim nakazie zaznaczać się już zdaje charakterystyczne zmieszanie matki-ziemi i matki-kobiety; wyraźniej występuje ono na zachodniej Małorusi, gdzie mówią, że „kto ziemię bije, ten bije po brzuchu^{1 2}swoją matkę na tamtym świecie". Analogicznie motywują Słowianie zakaz rwania trawy: kto — mówią — trawę skubie czy rwie, ten rwie swojej matce włosy*.

W ścisłym związku z powyższem pozostaje głębokie wierzenie wielu Wielkorusów, że nawet nieumyślny upadek człowieka na ziemię uraża ją i może spowodować karę w postaci choroby w rodzaju zwichnięcia, złamania kości w chwili upadku i t. d. Należy więc wrócić na miejsce upadku, bić czołem, złożyć ofiarę i prosić o przebaczenie (porówn. § 133). Także przy gniewnem spluwaniu na ziemię w chwilach uniesienia trzeba uważać, by jej nie obrazić; wieśniak chełmski zawoła więc skwapliwie po takiem splunięciu: „Nie na ciebie święta ziemio!¹⁴.

-Tytułowanie ziemi „matką“ jest na Rusi — ściślej na Wielkorusi — niemal powszechne. Choć jednak tytuł ten, jak widzimy, znajduje głębokie uzasadnienie w przytoczonych wyżej ludowych poglądach ³, oraz ma dokładne analogje w zwyczajach wielu ludów świata nie należy zapominać, że Wielkorusi stosują go także do rzek („mk-tuska Wółga^u, „matuśka Msta“ i t. d.), a sąsiadujące z nimi bezpośrednio ludy fińskie oraz Łotysze — nietylko do ziemi czy wód, lecz i do wielu innych zjawisk przyrody. Bodaj że powszechniej niż „matką⁴⁴ bywa ziemia u Słowian nazywana „świętą¹¹. Zwłaszcza na zachodzie- Słowiańszczyzny słyszymy o „świętej ziemi⁴⁴ na każdym kroku. Często też mówi się o ziemi jako o „bogatej⁴⁴. Ponieważ zaś pojęcie bogactwa kojarzy się u Słowian (i innych ludów) bardzo ściśle z pojęciem kosmatości (patrz o tem § 263 i cz. III), zatem warto tu wspomnieć, iż w epos ostjackiem ziemia najpospoliciej bywa obdarzana epitetem: „skórzasta⁴⁴, „szerścista⁴⁴ (oczywiście dlatego, ponieważ jest pokryta trawami, zaroślami i lasami); może więc i owa „bogata ziemia⁴⁴ u Słowian czy Finów etc.⁴ wywodzi się, z dawniejszej od niej „kosmatej⁴⁴ czy „szerścistej⁴⁴, jako że ostatnie epitety wydają się być znacznie pierwotniejsze od pierwszego⁵.

419. Ziemia jest według pojęć nieoświeconych włościan istotą, zachowującą się pod niejednym względem jak człowiek. Wyżej słyszeliśmy, jak ona karze i wysłuchuje próśb; tu dodajmy, że przed pomorem lub innemi wielkiemi klęskami, grożącemi ludziom, ziemia jęczy i stęka, a jęki jej można usłyszeć i należy przyjąć za znak ostrzegawczy. W wielu klątwach Słowian północnych i południowych wzywa się ziemię, aby się rozstąpiła przed przeklętym lub aby go pożarła czy pochłonęła. (Klątwy tego rodzaju liczą sobie tysiące lat wieku; znały je już ludy starożytne). Inne znów wzywają ziemię, aby nie przyjęła przeklętnika po śmierci („Bodaj cię święta ziemia nie przyjęła!¹⁴) i t. d.

0 ile klątwa, odwołująca się do interwencji ziemi, należy do najgroźniejszych, o tyle przysięga na ziemię zalicza się do najbardziej obowiązujących. Ostatnia była bardzo rozpowszechniona śród włościan

38*

Ten pomysł zawdzięcza swe powstanie wierzeniu w „rodzenie" przez ziemię roślin (ob. wyżej i porówn. analogiczną częściową antropomorfizację wiatru: str. 487 •w. 9 sq. od góry).

Ob. ZbNŹO, t. 19, r. 1914, str. 2Ó1 (Chorwacja: Samobor); t. s. bez podania ■prowenjencji: H. Machał, 1. c., str. 13 z powołaniem się na Afanasjeva wzgl. na. źródło mi niedostępne (Vesna IV, 52). U Afanasjeva na wskazanych stronicach, nie odnalazłem.

Szczególnie charakterystyczne jest tu wierzenie Dalmatów, głoszące, iż wszystko powstało (wyszło) z łona ziemi, którą Bóg stworzył jako matkę i która dlatego — zwłaszcza, gdy jest wilgotna (t. j. gdy się w niej lgnie) — wszystko pociąga ku sobie.

Bogatą nazywają ziemię także Finowie wschodni; tak Czeremisi np. błagają swe bóstwa: „Dajcie (nam) jasność podobną jasności słońca, dajcie pełność księżyca, bogactwo ziemi, czystość wody, przyjemność ciepła" (cf. JSFou, t. 7, r. 1889> str. 151).

² Zastanawiające jest tylko, że i ogień bywa tytułowany bogaczem (§ 407); Me to może być oczywiście zbieżność przypadkowa.