klstidwa316

620 K. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA

jest zupełnie pozbawiony pleców, i wnętrzności jego leżą w klatce piersiowej, jak w korycie. To samo wierzenie o czartach bez pleców, mających wnętrzności otwarte, podaje A. Śachmatov odnośnie do sąsiadujących z Wielkorusami w Europie Mordwinów. Dalej znajdujemy je tu i owdzie u Małorusinów w zastosowaniu do nawek ¹ (głównie w Po-dniestrzu) albo do żeńskiego demona leśnego, zwanego lisna (w okolicy Czarnohory). W świetle badań z lat 1930/31, które m. i. i ten wątek uwzględniły, na obszarze Rzeczypospolitej jest on naogół, wyjąwszy Podniestrze (gdzie zresztą również niezbyt często występuje), nieznany. W sposób niepewny wskazano go tylko dla jednej wsi <

Górnego Śląska w odniesieniu do odmieńca. Bardzo zato rozpowszechniona jest wspomniana cecha w wierzeniach ludów germańskich, począwszy od Norwegji na północy aż do Styrji na południu; właściwa zaś jest według tych wierzeń przeważnie kobiecym demonom leśnym, kobiecym przewodniczkom „dzikich łowów" (porown. § 394), niekiedy także czartom, wodnicom i innym demonom, z których najciekawszy dla nas jest ten np., co, ukazując się w postaci młodej dziewczyny, kryje się do chat podczas burzy, by uciec przed bi-jącemi weń piorunami.

Obok motywu braku pleców spotykamy też w obcej, a wyjątkowo i w słowiańskiej demonologji plecy czarne. \yedług wierzeń włościan z pewnych okolic rdzennej Polski czarne mają być podobno plecy boginek, także — wilkołka i czarta; ale to są wiadomości zu- j

pełnie sporadyczne i w części niepewne; również nie jest całkiem pewna wiadomość z Białorusi o czarnoplecym czarcie; naogół, jak stwierdziły badania z lat 1930/31, wątek ten poza kilku wyjątkowemi okolicami nie jest znany w granicach Polski politycznej. Nie spotkałem o nim dotychczas żadnej wzmianki także w etnograficznej literaturze, dotyczącej Słowian wschodnich i południowych oraz ludów kaukaskich, lurecko-tatarskich i ugrofińskich. — Geneza obu opisanych tu cech nie jest jeszcze całkiem jasna. Nowsza szkoła mitologiczna'(Siecke, Ehrenreich i t. d.) doszukują się jej śród mitów księżycowych (powołując się m. i. na to, że Brihaspati, bóg księżyca u niektórych Indów [?], bywał nazywany ciemnoplecym). Oczywiście chodziłoby w tym wypadku o mityczną interpretację obrazu, jaki daje księżyc w ciągu pierwszych i ostatnich dni okresu widzialności: wypukłość jasnego- i

sierpa ma być interpretowana jako przód, wklęsłość („brak pleców“) jako tył; „ciemne plecy“ nawiązywałyby do światła popielatego. Przyznać trzeba, że to tłumaczenie mimo pozorów fantastyczności ma wiele-za sobą (szczególnie gdy chodzi o dziwaczny wątek braku pleców, którego bodaj że inaczej objaśnić się nie da). Zresztą wiemy już, jak wielką rolę odgrywał księżyc w mitologji wielu ludów przez wzgląd

’ Patrz o nich niżej § 5Ó6.

Tłu swe fazy (§ 365); nie byłoby więc w tem nic dziwnego, gdyby jeden z licznych dawnych wątków księżycowych zawędrował do de-monologji.

505. Pod względem dzikości obrazu niewiele ustępują brakowi pleców i otwartym ztyłu wnętrznościom trzewia, wywalone z brzucha nazewnątrz i wleczone za sobą przez demona. Znamy ten motyw jako charakteryzujący na wschodniej Ukrainie zde-monizowane wiry powietrzne (wichry) oraz duchy, biorące udział w „dzikich łowach" (§ 394). — Skoro mowa o wnętrznościach, tedy przypomnijmy również wątek dwóch serc, co mają cechować upiora (patrz o tem § 487), i dodajmy, że według wersji z pewnej okolicy Małopolski upiór ma wewnątrz piłę zamiast kręgosłupa.

Nieobcy nam już motyw wysysania krwi przez upiory, wzięty od pewnej bardzo charakterystycznej strony, daje nadzw^ryczaj pouczający przykład wzrastającego rozwoju pewnego wątku do ostatnich możliwych granic, który to przykład również na tem miejscu winien być omówiony. Każdy z nas na podstawie własnego doświadczenia zna fakt, że osoby, co doznały pewnego mniej lub więcej silnego przeżycia, wykazują w następstwie dążność do wyolbrzymiania tych momentów, jakie na nich uczyniły najsilniejsze wrażenie. Na wsi, jak zresztą i śród inteligencji, szczególnie łatwo można to obserwować u dzieci, dalej u dziewcząt, u kobiet i wreszcie u wrażliwszych mężczyzn. Jaskrawych dowodów zupełnego „ponoszenia" przez fantazję, kiedy opowiadający tworzy fakty zgoła niemożliwe, poddając się sugestji pewnych bodźców, silnie nań oddziaływujących, dostarczył np. P. Rowiński z Czarnogórza. Drobne przykłady tej samej kategorji możemy obserwować w domowem życiu na każdym kroku¹. Wróćmy jednak do zajmujących nas konkretnych szczegółów. Gdy mowa o rozwoju wątku wysysania krwi przez upiory, to należy sobie przedewszystkiem uprzytomnić, iż znajduje on pewne uzupełnienie w wyglądzie trupów, faktycznie odkopywanych i badanych przez włościan przy poszukiwaniu upiora (ob. niżej). Cechą tych trupów’ — chodzi tu zw^rykle o ciała niezbyt dawno czy raczej całkiem niedawno pochowane — ma być m. i. ich świeży wygląd i pełność względnie wydęcie^{2 3}. Ponieważ zaś obok tego istniało owo wierzenie w karmienie się upiorów krwią *, więc — na tle nastrojów, panujących po w^rsiach w okresie grasow^rania upiora, biorącego sobie, powiedzmy, którąś tam już z rzędu ofiarę, — istniały wszelkie warunki do tworzenia się wersyj, jakie za chwilę poznamy. Upiora wyobrażano so-

Ileż to razy musimy poprawiać osoby, z któremi rozmawiamy, ponieważ ich myśli l!byt daleko poszły w kierunku, naznaczonym przez myśl, wypowiedzianą przez nas. Rzekliśmy, dajmy na to, że takiego a takiego przedmiotu nie lubimy, oo, gdy zrobiło silne wrażenie na rozmówcy, oskarża on nas już w parę chwil później w dobrej wierze o wypowiedzenie twierdzenia, że owego przedmiotu nie znosimy; i t. p.

* Tego rodzaju wygląd jeszcze w XVIII wieku wydawał się „podejrzany" nawet inteligentom.

O pożeraniu mięsa również słyszymy tu i owdzie, ale bezporównania rzadziej.