klszesz370

1338 i. M0SZY1 i: KULTURA LUDOWA AJAN

pozostałych Indoeuropejczyków z jednej a zaś ludów tu* recko-mongolskich i innych środkowo* i północno-azjatyckich z drugiej strony¹ mogą rzueić decydujące światło na zagadnienie dawnej tzw. praojczyzny języka Słowian czy języka Bałtów. Nie sprawią zaś tego nigdy wywody wysnuwane na podstawie (samych tylko) znalezisk przedhistorycznych².

Po tej ubocznej, ale ważnej i istotnej oraz bardzo tu stosownej³ dygresji powróćmy teraz do dzwonów. Bywają one drewniane i metalowe; te ostatnie mogą być kute (wzgl. wyrabiane z blachy) lub lane. Zależnie od kształtu wyróżniamy dzwony torebkowate, kielicho-wate, półkulistawe i kuliste. Kuliste, tzn. janczary, zawierające wewnątrz jedno lub parę ziarnkowatych ruchomych serc, należą właściwie do grzechotek; ze względów praktycznych jednak omówimy je tu łącznie z dzwonami sensu stricto. Dzwony drewniane miewają zwykle kształt graniastej torebki o trapezowatym przekroju (fig. 375). Sądząc z danych C. Sachsa, miałyby one występować w Europie tylko w Estonii⁴. Jest to jednak błąd. Drewniane dzwony znamy z bardzo wielu krajów słowiańskich, a poza tym nie tylko z Estonii, lecz również z Łotwy⁵, z Litwy⁶, ze Szwecji⁷, z Kaukazu⁸ i z Pirenejów⁹. Dla Słowian mamy je poświadczone z obszarów leśnych Wielkorusi, z Wołynia, z „Karpat wschodnich¹⁰ i (kraju) na północ od nich", z rdzennej Polski, z Bałkanów. Na Wielkorusi zwą się: klepało, bótało a. botało (od słów. botati 'klektać itp.’, skąd m. i. zach.-słowiański botem* 'bocian’); w Polsce rdzennej (Mazowsze, Lubelskie) — klekotka, kołatka; w Serbochorwacji — klepśa lub podobnie. Typ torebkowaty z uchami (jak na fig. 375) powtarza się dokładnie m. i. na Łotwie i Litwie, a z drugiej strony np. u Abchaz-ców na Kaukazie. Wszystkie te drewniane dzwony bez wyjątku służą do celów pasterskich; wiesza się je na szyi zwierząt domowych, pasących się w lasach lub w górach, aby je łatwiej można było pilnować, a zaginione — odszukać. Taki sam użytek mają torebkowate i inne (m. i. kielichowate: fig. 376, 3) dzwony metalowe wyrabiane z blachy¹¹, ogromnie rozpowszechnione przede wszystkim u Słowian bałkańskich (bułg. klópot, klopotar etc., serb.-chorw. klepka, kle-petuśa itd., słoweń. klepka itd.^{12 13}) oraz — w mniejszym stopniu — u części Słowian karpackich. Odpowiedniki dla nich widzieć można na Węgrzech, w środkowej części Europy zachodniej itd.*. O tych to dzwonach mówią nieraz pieśni bałkańskie (np. Na si ovt*are stado veselo [ i svirki svirat, i $vanci bijat...¹⁴).

U Wielkorusów miejsce torebkowatych lub podobnych pasterskich dzwonków metalowych pełnią zwykle takież kuliste janczary, dochodzące nieraz do znacznych wielkości. U tychże Wielkorusów janczary różnych rozmiarów, sięgających objętości pięści (głuchar, buch ar) służą też pospolicie przy końskiej uprzęży (zwłaszcza zimowej). W ogóle janczary należą na Wielkorusi do najpospolitszych przedmiotów, a o niezwykłej ich wziętości świadczy obfitość urobionych dla nich nazw (ci oprócz przytoczonych wyżej jeszcze następujące: bubeńec, bubenćyk; bałabónćyk; gremók, pogre-mók, gremuska, gromysok, gromotunćik, gormotiin, gor-motuska). Podobne janczary znajdują chętne wzięcie także na Mało-

1

   Badania te wszcząłem w pracy zacytowanej w odnośnikach poprzednich, podając tam na s. 108—26 kilkadziesiąt leksykalnych zgodności. Dziś, po 12 latach, nie zmieniam ani jednego wyrazu w moich wywodach, podtrzymując je wszystkie tak, jak je wypowiedziałem na przytoczonych 18 stronicach. — Charakterystyczne jest, że jedynym, kto u nas w r. 1925 wskazane przeze mnie związki i przypuszczenia przyjął obiektywnie, był oprócz prof. J. Rozwadowskiego i paru innych uczonych krakowskich lwowski orientalista prof. Kotwicz (nawiasem mówiąc, jedyny z naszych badaczy, orientujący się w paleo-etnograficznych zagadnieniach Azji środkowej i północnej). Jednakowoż niewątpliwie pod sugestią nastrojów bardzo nieprzychylnych mym „Badaniom" lwowskich uczonych (których zresztą dość ostro w mej książce zaatakowałem) i u niego znajdują się zupełnie niesłuszne zastrzeżenia. Tak np. swoje porównania leksykalne zamknąłem słowami: „Szereg powyższych zestawień wystarczy, aby wskazać, jak niezwykle ważne wyniki mogą dać dalsze, bardziej szczegółowe poszukiwania. Zresztą już dziś można by łatwo podwoić liczbę zgodności, o ile by się zechciało uwzględnić wyrazy o znaczeniu cokolwiek szerszym" (s. 125). „Ogółem posiadamy trzydzieści kilka zgodności. Mam wrażenie, że w przyszłości zostaną one pomnożone" (s. 126). Oto jak na to zareagował Kotwicz: „K. Moszyński wybrał 39 tureeko-słowiańskich zgodności leksykalnych... Wyraża przypuszczenie, że liczbę zgodności da się w przyszłości pomnożyć, ale widocznie starał się wybrać wszystko, co było najbardziej uderzającego". Nie zauważył jednak szanowny recenzent zupełnie, że z 28 podanych przeze mnie wyrazów słowiańskich, zestawionych z tureckimi, które dodałem do 11 zestawień dawniejszych autorów, 15, a więc 53%) zaczyna się na literę k! To chyba aż nazbyt wyraźnie świadczy, że nie uwzględniłem ani równomiernie, ani wyczerpująco całego olbrzymiego materiału leksykalnego zebranego w słowniku Radłova i innych. (Byłoby to zresztą ponad moje ówczesne zamierzenia i cele).

2

   Fantazje antropologów nie zasługują w tym związku nawet na wzmiankę.

3

   Badania nad rekonstrukcją rozwoju kultury „ludowej" Słowian muszą w wielkim stopniu uwzględniać słownictwo i leksykalne związki.

4

   Geist und Werden der Musikinstrumente, s. 123.

5

   A. Bielenstein, Holzbauten u. Holzgerate den Letten, r. 1907—18, s. 713 sq.

6

   lb. s. 713.    ⁷ Fataburen, r. 1914, zesz. 1, s. 1 sq.

7

⁴    Materiały po etnografii Rossii t. 1, r. 1910, s. 76, fig. 27 e (Abchazja).

8

⁵    Według I. Manninena, Fiihrer durch die Ethn. Sainmlungen (d. Estnischen

9

Nationalmuseums), r. 1928, s. 140.

10

   Co do tych Karpat ob. wzmiankę u A. Chybińskiego, Dzwony pasterskie na Podhalu, r. 1925, s. 50.

11

   Wzgl. z rozkutego na blachę metalu (jak miedzi itp.).

^s Liczne nazwy pochodzenia wyraźnie nowszego lub obcego tu pomijam.

12

   Bliżej o tych narzędziach ob. A. Chybiński 1. c. oraz K. Hórmann, Herden-

13

gelaute (Hess. Blatter fur Volkskunde t. 12, r. 1913 i t. 13, r. 1914).

14

Periodićesko Spisanie na Balg. Kniź. Druźestvo v Srśdec, zesz. 49/50 r. 1895, s. 80.    ’    «.