klszesz410

1414 i. Moszyński: kultura ludowa

Bliskie pokrewieństwo z pytająco-przeczącym porównaniem, o jakie tu nam chodzi, ma też początek niektórych pieśni małoruskich, jak tej na przykład:

śeo si v poły zabiliło? Oj, ćy husy, cy łebedi? b. Teper husy ne litajut,

A łebedi ne płyvajut —

c. Tatarove połon żenut:

Odyn połon z żinoćkamy,

Druhyj połon z divoókamy, Tretyj połon z ditockamy^{1 2}.

Przedmiot bielejący z oddali dawał zresztą niejednokrotnie powód do bardzo charakterystycznych i dość nieraz nieoczekiwanych zestawień. Oto jak brzmi początek jednej z macedońskich pieśni:

a. Sto se beli niz śiroko pole? b. Nije cveće, nitfje boźur drvo; Dal’jecveće,darjebożurdrvo? c. Majka u prvió poodi...^{3 4}

Dajmy jeszcze dwa przykłady całkiem odmiennych zestawień, należące do tego samego typu rozwiniętego porównania pytająco-przeczącego.

Mili Boże, Cuda golemoga!

a. Jali grmi, jal* se zemlja trese? Ja se bije morę o mramorje? Ja se bij u na Popina vile?

a. Śto procvili u Zadru kamenu U tamnici mlad zadarskog bana?

Al je vila, al je żmija ljuta?

1.

b.    Niti grmi, nit’ se zemlja trese, Ni se bije morę o mramorje,

Ni se biju na Popina vile,

c.    Već pucaju na Zadru topovi, Śenluk óini aga Bećir-aga...^s

2.

b.    Da je vila, u gori bi bila,

Da je żmija, u stini bi bilą;

c.    Nit je vila, nit je żmija ljuta, Već to cvile sużnji u tamnici...⁵

887. Niektóre z podobnych porównań serbo-chorwackich sięgają do najwyższych szczytów bałkańskiego kunsztu (nie — artyzmu!) poetyckiego, rozrastając się w obrazy, graniczące z barokową przesadą lub, mówiąc ściślej, z hipertrofią omawianej tu figury poetyckiej. Zacytuję jeden tylko urywek (w polskim przekładzie): „Co to się świeci nad Risnem-grodem ? | Czy to słońce, czy to jasny miesiąc? | Czyli to jest purpura na wagach? [ Czyli to jest złoto u złotników? | Czy krosienka to są u hafciarek? | Czy to jabłoń ze szczerego^{6 7} złota? | Czyli to są dwa kamienie drogie?— i To nie słońce, to nie jasny miesiąc,) Ani to jest purpura na wagach, | Ani to jest złoto u złotników, | Ni krosienka to są u hafciarek, | Ani jabłoń ze szczerego złota, | Ani to są dwa kamienie drogie, — | To bratowa między dziewierzami! | Jakże piękna ona i nadobna! ) Czoło jej zaś to hala wysoka, | Na twarzy jest biała a rumiana | I z daleka dworowi przyświeca..."⁸. Prawdziwie orientalna⁹ swada poetycka, fantastyczność i hiperboliczność odbijają się w tej słowiańskiej pieśni jak w najwierniejszym zwierciadle.

O ile właściwą domeną rozwiniętych porównań twierdząco-i pytająco-przeczących jest przede wszystkim Słowiańszczyzna południowa, zaś w dość małym stopniu także zachodnia, o tyle rozwinięte porównania przeczące zwykłe spotykamy we wcale pięknych nieraz przykładach m. i. również u Słowian wschodnich. Schemat tych porównań można, jak już wiemy, oddać przez formułę: „To nie jest A; to jest B“ albo „To nie jest A, to nie jest B; to jest O* {porówn. § 886):

1

■a. Ćto ńe jasny sokolićki sletaliśa, b. Sobiraliś dobry mołodcybrodagi¹⁰.

2

■a. Ćto ńe jastreb sovykałśa s pe-repełuśkoj,

■a. Ńe syroj dub k źemłe kłonitśa, Ńe bumażnyje listoćki razstiła-jutśa,

b. SoluBiłśa mołodec s krasnoj s de-yuśkoj¹¹.

3

b. Razstiłajetśa syn pered batuskom, On i prosit śebe błagosłoveńjica¹².

1

śniegi leżą? | Gęsi to nie siedzą, | Śniegi to nie leżą. | Gdyby były gęsi, już by poleciały, | Gdyby były śniegi, już by roztajały | Cóż się to tam bieli? \ Łoże rozścielone, | A na tym to łożu | Młodzian porąbany. | U jednego boku | Stalowa szabelka j U drugiego siedzi \ Jego kochaneczka...¹¹. K. Medvecky, Sto slovenskych l'udovych ballad, r. 1923, s. 79 nr 13.

2

   „Co się w polu zabieliło? | Oj, czy gęsi, czy łabędzie? [ Teraz gęsi nie latają, | A łabędzie nie pływają. | Tatarowie jasyr żeną: | Jeden jasyr z kobietami, j Drugi jasyr z dziewczętami, | Trzeci jasyr z dzieciątkami..." (F. Kołessa, Ukraińska usną słovesnist, r. 1938, s. 478:4= Ż. Pauli, Pieśni ludu ruskiego, t. 1, r. 1839, s. 166).

3

   „Co się tam bieli na szerokim polu? j Czy to kwiecie, czy może akacja? [ To nie kwiecie, ani to akacja, | Matka to do córki nadchodzi" (dosł. idzie w pierwsze odwiedziny do córki zamężnej). I. Jastrebov 1. c. s. 340.

4

* „Miły Boże, co za wielkie cuda! | Czyli to grzmi, czy się ziemia trzęsie? | Czyli bije morze o marmury? | Czy się biją na Popinie wiły? | Nito nie grzmi, ni się ziemia trzęsie, | Ni to bije morze o marmury, | Ni się biją na Popinie wiły, | Lecz strzelają na Zadrze armaty, | śluby sprawia aga Bećir-aga...“. Vuk 1. c., t. 3, r. 1846, s. 357 nr 51.

5

„Cóż to jęczy na Zadrze kamiennym | Tam w ciemnicy zadarskiego pana? |

6

Czy to wiła, czy to żmija sroga? [ Gdyby wiła, to by w lesie była, [ Gdyby żmija, to by w skałach była; | Ni to wiła, ani żmija sroga, | Lecz to jęczą więźniowie w ciemnicy...". M. StraSek, Junacke narodne pjesme, r. 1925, s. XV.

7

   Dosł. „suchego". W poezji serbo-chorwackiej wyraz suche jest stałym epitetem złota, jak u nas wyraz szczere.

8

   Ob. odn. 3 na s. 1380.

9

* Względnie można by tu bardzo dobrze powiedzieć — nadśródziemnomorska.

10

   „Nie jasne sokoliki zlatały się, | Zbierali się dobrzy junacy włóczędzy...". A. Sobolevskij 1. c. t. 6, s. 346 nr 439.

11

   „Nie jastrząb z przepiórką się zżywał, | Pokochali się młodzian z piękną dzie-weftką...". Ib. t. 1, s. 217 nr 157.

12

   „Nie surowy dąb do ziemi się chyli, | Nie papierowe kartki rozpościerają