Przechwytywanie w trybie pełnoekranowym 12 04 260323

M Łobocki. WproMHktrtie Jo metodoSogfi boJt/ń petlogoglczoych, Kruków 2fli»

ISBN: 97S-8J-7J87-163-0. V by Oficyna Wydawnicza JnipuU" 20VS>

Przykładem zmiennej pośredniczącej w badaniach, w wyniku których np. okazuje się, że im więcej pacjenci szpitalni korzystają z pomocy socjalnej, tym krócej żyją, może być rodzaj choroby - zwłaszcza nieuleczalnej. To znaczy: przyjęta tu zmienna pośrednicząca pozwala zrozumieć, że nie pomoc socjalna świadczona chorym powoduje wśród nich wzrost śmiertelności, lecz rodzaj ciężkiej choroby, jaka ich dotyka (A. Rubin, K. Babbie, 1997, s. 125}. Innym - i wydawałoby się wręcz banalnym - przykładem zmiennej pośredniczącej może hyc przypuszczenie, że to nic tyle czytanie co wieczór dziecku choremu opowiadań (uznane w badaniach za zmienną niezależną) wpływa na nic uspokojająco (co uchodziło za zmienną zależną), ile sama obecność przy nim osoby czytającej (por. K. Mollenhauer, Ch. Rittelmeyer, 1977, s. 183 i n.).

Zmienne pośredniczące przybierają na ogół postać bądź to zmiennych kontekstowych (uniwersalnych), rj. oddziaływających w sposób niemal równoległy do objętych kontrolą zmiennych niezależnych bądź zmiennych intcrfcrujących (okazjonalnych), czyli sporadycznie lub tylko jednorazowo pojawiających się w trakcie badań. Przykładem zmiennych kontekstowych w’ badaniach pedagogicznych - zwłaszcza o charakterze eksperymentalnym - są nierzadko cechy osobowości uczestniczących w nich nauczycieli czy wychowawców, posiadany przez nich zasób wiedzy, ich iloraz inteligencji, uznawany system wartości, stopień zaangażowania w działalność pedagogiczną, wygląd zewnętrzny irp. Przykładem zaś zmiennych imerferujących mogą być wszelkie niespodziewane zdarzenia czy sytuacje, jakie mogą mieć miejsce podczas badań eksperymentalnych, jak np. nagła choroba nauczyciela i niektórych uczniów albo pogoda Uniemożliwiająca przeprowadzenie zaplanowanych zajęć w terenie.

Mówi się także o zmiennych kontrolnych (por. S. Nowak, 1985, s. 332-336; F. N. Kerlingcr, 1964, s. 285-286). Potrzeba odwoływania się do tego rodzaju zmiennych zachodzi wtedy, kiedy nic tylko zmienne niezależne i zależne, lecz także interweniujące nie tłumaczą do końca zachodzących między nimi zależności. Po prostu nasuwają wątpliwości co do ich słuszności. W takim wypadku wprowadza się dodatkowe zmienne, które pełnią podobną funkcję jak zmienne pośredniczące, ale bywają nazywane zmiennymi kontrolnymi. Zadaniem tych zmiennych jest sprawdzenie, czy przyjęta poprzednio zmienna interweniująca lub kilka tego rodzaju zmiennych wystarczająco tłumaczą związek przyczynowo--skutkowy między badaną zmienną niezależną i zależną (lub pomiędzy kilkoma z nich). Tak np. aby potwierdzić słuszność przyjętej w podanym wcześniej przykładzie zmiennej, ij. rodzaju choroby, po to, by ukazać błędny wniosek z badań o rzekomym wpływie udzielanej chorym pomocy socjalnej na częstą wśród nich śmiertelność, można przyjąć jako zmienne kontrolne: choroby zagrażające i nic zagrażające ludzkiemu życiu. Uwzględnienie rakich zmiennych może wydatnie pomóc w rozumieniu istniejących relacji między rodzajem choroby i świadczoną chorym z tego powodu pomocą socjalną z jednej strony, a częstością ich śmier-

celności z drugiej (A. Rubin, F. Babbic, 1997, s. 126). Toteż zmienna kontrolna

jest niejako uszczegółowieniem zmiennej pośredniczącej.

Zmienne ilościowe i jakościowe

Zmienne dzieli się również ze względu na przyjmowane przez nie wartości dające się dokładnie zmierzyć lub nie poddające się ścisłemu pomiarowi, a ściślej mówiąc, zc względu na typ skali pomiarowej, jaką można zastosować przy ich pomiarze². Podział zmiennych z uwagi na powyższe kryterium oceny obejmuje zmienne ilościowe i jakościowe.

Zmienne ilościowe przybierają bądź to postać zmiennych porządkowych, bądź inrcrwałowych lub ilorazowych. Zmienne porządkowe umożliwiają ich pomiar wedle skali porządkowej. Są nimi takie zmienne, jak: poziom osiągnięć szkolnych {określany za pomocą stopni szkolnych), wykształcenia (podstawowy, średni, wyższy), samooceny lub zadowolenia z siebie itp. Zmienne interwałowe i ilorazowe (srosunkowe) pozwalają na pomiar w skali interwałowej lub ilorazowej, pod warunkiem że dane stanowiące podstawę takiego pomiaru są gromadzone za pomocą odpowiednio wystandaryzowanych metod lub technik badawczych. Badaniom takim poddają sic m.in. takie zmienne, jak iloraz inteligencji i poziom przystosowania lub nieprzystosowania społecznego. W każdym razie zmienne interwałowe i ilorazowe umożliwiają ich w miarę precyzyjny pomiar. Jeżeli np. zmienną ilościową jest dokładnie rejestrowany czas czytania jakiegoś tekstu, „ro porównując ten czas, możemy stwierdzić, ile razy szybciej dany uczeń przeczyta ten tekst w stosunku do innego ucznia” (W. Okoń, 1998, s. 356). W badaniach pedagogicznych najczęściej mamy do czynienia zc zmiennymi porządkowymi. a raczej rzadko zc zmiennymi ilorazowymi.

Zmienne jakościowe zaś są mierzone za pomocą skali nominalnej i w związku z tym nazywa się je również zmiennymi nominalnymi. Zmienne te „pozwalają ustalić relacje równości bądź różności dla badanej paty przedmiotów porządkowanych za ich pomocą, nie pozwalają natomiast stwierdzić, że któryś przedmiot ma daną cechę w wyższym stopniu niż inny” (S. Nowak. 1985, s. 153). Zmiennymi jakościowymi są np. pleć osób badanych, ich wyznanie lub miejsce zamieszkania. Są nimi więc tylko takie zmienne, o których można orzekać, że są lub nie są takimi, a nic o stopniu ich tożsamości z nimi. Nic można bowiem określić, czy np. przysługuje komuś określony atrybut płci w niepełnym znaczeniu tego słowa albo też czy jest się stałym mieszkańcem danej miejscowości w stopniu niższym lub wyższym w porównaniu z innymi jej mieszkańcami. Po prostu ma się taką lub inną cechę płci i mieszka się na stale w^r takiej lub innej miejscowości. To znaczy, „zmienne jakościowe pozwalają jedynie na podział swego zakresu na dwa lub więcej różnych pod danym względem podzakresów” (S. Nowak, 1985, s. 154).

2 Szerzej na temat skal pomiarowych w badaniach pedagogicznych jest mowa w rozdziale III.

1 40 Rozdział VI. Zmienne, wskaźniki i iyky badań pedagogicznych