Przechwytywanie w trybie pełnoekranowym 12 04 260529

M Łobocki. WproMHktrtie Jo metodoSogfi boJt/ń petlogoglczoych, Kruków 20(0

ISBN: 97S-8J-7J87-163-0. V by Oficyna Wydawnicza JnipuU" 20VS>

kim zaś muszą się one liczyć z możliwością odpowiadania na nic zc strony osób

badanych. Naczelną bowiem zasadą wskaźników empirycznych - jak wiadomo

- jest ich łatwa obserwowalność, tj. dostrzeganie ich bez większych trudności i to

nie tylko przez badacza, lecz w niemal równej mierze także przez osoby badane.

Jednak pomimo łatwej obserwowałności wskaźnika empirycznego i łatwego sprawdzenia jego trafnego doboru nie wolno zaufać mu bezwzględnie. Stwierdzony związek empiryczny między danym wskaźnikiem a zjawiskiem przezeń wskazanym może się niekiedy okazać mało ścisły* i wręcz błędny. Na przykład tanie i brudne ubranie ucznia może świadczyć nie tylko o względnie niskim poziomie dochodu rodziny, ale w takim samym niemal stopniu o jej nadmiernej oszczędności lub skąpstwie, albo też o nicprzywiązywaniu wagi do ubioru dziecka. Ponadto może to być wskaźnik niedbalstwa ucznia, który nic szanuje swoich rzeczy i dlatego nie zasługuje na droższe ubranie. Podobnie wspomniany ład i porządek w klasie nic zawsze dowodzi prawdziwego zdyscyplinowania uczniów. Często jest on wyrazem dyscypliny zewnętrznej, spowodowanej oschłością i rygoryzmem nauczyciela, a więc dalekiej od karności wewnętrznej i świadomej uczniów (por. B. Nawroczyński, 1932). Także w wypadku badania opinii uczniów nie zawsze wiemy, czy naprawdę wyrażają oni swój własny punkt widzenia, czy też nie pragną wprowadzić nas celowo w błąd.

Wskaźniki definicyjne

Wskaźniki definicyjne mają miejsce wówczas, gdy wynikają z definicji badanego zjawiska lub faktu. „W takim przypadku nadajemy sens danemu terminowi [będącemu odpowiednikiem interesującego nas zjawiska - pnzyp. M. Ł.' za pomocą badania jego pełnej bądź cząstkowej definicji, w której wskaźnik (bądź zespól wskaźników) jest członem definiującym” (J. Hrentzel, 1967, s. 107 in.). Na przykład wskaźnikiem pozycji społecznej, jaką zajmuje uczeń w klasie szkolnej, jest liczba uzyskanych przez niego wyborów podczas badań socjomctrycznych. W rym wypadku możliwy jest raki właśnie wskaźnik, ponieważ „pozycję społeczną” ucznia określa się jako „liczbę uzyskanych wyborów” {$. Nowak, 1965a, s. 251). Innym przykładem wskaźnika definicyjnego może być wskaźnik ekspan-sywności pozytywnej lub negatywnej klasy szkolnej. Wskaźnikiem takim jest liczba pozytywnych lub negatywnych wyborów, jaką otrzymali wszyscy uczniowie w klasie, podzielona przez liczbę tych uczniów (mniejszą o jedność przy licznych klasach). Podobnym wskaźnikiem są wszystkie inne wskaźniki proponowane przez socjomctrię i stosowane coraz częściej w badaniach pedagogicznych (por. M. Pilkiewicz, 1963).

Przykładem wskaźnika definicyjnego może być też wskaźnik aktywności słownej uczniów podczas lekcji. Wskaźnik ten mógłby na przykład odpowiadać liczbie wypowiedzi przypadającej przeciętnie na jednego ucznia w klasie podczas jednej lekcji albo liczbie słów wypowiadanych przez uczniów w określo-

3. Podział wskaźników 14/

nych odcinkach czasowych na lekcji (podzielonej przez ogół uczniów w klasie). W podobny sposób można by określić wskaźnik bierności uczniów lub wskaźnik aktywności werbalnej nauczyciela czy też wskaźnik identyfikacji uczniów ze swa szkołą. Wskaźnikami identyfikacji tego rodzaju mogłyby być np. systematyczne uczęszczanie przez ucznia do szkoły, chętny i aktywny udział w^r lekcjach i zajęciach pozalekcyjnych, pozytywny stosunek do nauczycieli iip.

Wskaźnik definicyjny spełnia swą funkcję tym lepiej, im bardziej staranna i dostatecznie pogłębiona jest definicja wskazywanego przez niego zjawiska. W wielu wypadkach nie jesr jednak dostatecznie jasne, czy dana definicja rzeczywiście w pełni oddaje znaczenie definiowanego terminu. Niemniej badając określone zjawisko - zgodnie z podaną uprzednio jego definicją - łatwo sprawdzić, czy badacz mieści się w zakresie badanego zjawiska, czy nic zawęża go lub też czy nie wybiega poza jego zakres. Pod rym względem dobrym wzorem dla rego rodzaju definicji mogą być definicje operacyjne (por. M. Przcłccki, 1955).

Wśród wskaźników definicyjnych wyróżnia się na ogół dwie ich kategorie. Do pierwszej zalicza się te. które „definiują nam pewne zespoły zjawisk, zdarzeń czy zachowań bezpośrednio obserwowalnych" (5. Nowak, I965a, s. 251). Do drugiej natomiast takie wskaźniki, które „definiują nam dyspozycje do takich zachowań czy występowanie odpowiednich zdarzeń, jeśli dyspozycja znaczy jedynie tyle, co częste pojawianie się czy reż pojawianie się w^r określonych okolicznościach określonej właściwości czy zachowania" (5. Nowak, 19ć5a, s. 251). Pierwsza kategoria wskaźników definicyjnych odnosi się do pewnych aktualnych cech jednostek ludzkich lub ich grup, druga wyraża pewne możliwości tych jednostek lub grup, aktualizowane w ściśle określonych sytuacjach i warunkach. Oczywiście wskaźniki drugiej kategorii są znacznie trudniejsze do zaprogramowania. W badaniach pedagogicznych dotyczą one często przewidywania zachowania sic uczniów w przyszłości, ich zdolności do pokonywania napotykanych w^r życiu trudności, sposobu wykonywania obranego przez nich lub doradzanego im zawodu itp.

Zapoznając się ze wskaźnikami definicyjnymi, warto również podkreślić, że są one nader często stosowane w badaniach pedagogicznych. W każdym razie stosowanie ich zapewnia dalszy rozwój pedagogiki jako nauki w dużo większym stopniu niż odwoływanie się li tylko do wskaźników empirycznych. Korzyści stąd wynikające są bezsporne, zwłaszcza wtedy, kiedy stosowane w badaniach wskaźniki definicyjne nic wynikają jedynie z cząstkowej definicji badanego zjawiska, ale 7 definicji - jak już wspomniano - wyczerpującej możliwie szeroko jego cechy, czyli uwzględniającej wszystkie prawie desygnaty interesującego nas pojęcia.

Wskaźniki inffrfncyjnf

Wskaźniki infćrcncyjnc, jako ostatnia kategoria wymienionych wyżej wskaźników', odnoszą się do zjawisk bezpośrednio nieobserwowalnych i nie wchodzą do definicji badanych zjawisk. Pod pierwszym względem różnią się istotnie od

1 48 Rozdział VI. Zmienne, wskaźniki i iykv badań pedagogicznych