CCF20100314028

100 Zagadnienia poprawności leksykalno-semantycznej

można doprowadzić do odpowiedniości zawierających je zdań, stosując różne zabiegi strukturalne: negację, zmianę szyku itpi. (Zanim wszedł do mieszkania, starannie wytarł nogi = Nie wszedł do mieszkania, dopóki starannie nie wytarł nóg). Jest jednak oczywiste to, że synonimiczne są tu całe konstrukcje, a nie wchodzące w ich skład spójniki.

Wrażenie niczym nie umotywowanego błędu wywiera fragment: „Ten, kto łatwo rozszyfrowuje swoje siły na początku wyścigu, drogo potem za to płaci”. GrR 112/68, 4. Rozszyfrowywać i ujawniać mają wprawdzie wspólne cechy znaczeniowe, sygnalizują ogólną treść 'wydobywać na jaw’, są jednak nie synonimami, lecz raczej konwersami (por. s. 20), wyrażają ten sam proces z dwóch różnych punktów widzenia: rozszyfrowuje się cudze siły, ujawnia własne. Tak samo na pozornej syno-nimii opiera się następujące, zupełnie nie umotywowane użycie wyrazu suma zamiast liczba: „Tylko niewielki odsetek zakładów usługowych spośród ogólnej sumy istnieje na wsi”. NRz 9/61, 4. Oba rzeczowniki łączy znaczenie 'rezultat działań matematycznych’, można je więc uznać za wyrazy należące do tego samego nonimów, tj. nie wymieniają się w tym samym kontekście bez pola semantycznego, nie mają one natomiast typowych cech sy-modyfikacji jego ogólnej treści,    '

Zwykle jednak wyrazy użyte zamiennie są rzeczywistymibli-skoznacznikami mającymi wiele kontekstów wspólnych; przyczyna błędu tkwi jednak w przypisywaniu im wymienności absolutnej, w dowolnym związku wyrazowym, podczas gdy w istocie ograniczają ją swoiste cechy semantyczne każdego z nich. Odczuwa się jakieś logiczne „niedoszlifowanie” we fragmencie: „Kilka d r obny c h uliczek (...) zostanie zlikwidowanych”. DzB 49/61, 8, bo wprawdzie wspólny zakres łączliwości obu wyrazów — drobny i mały — jest bardzo rozległy (stanowią ją zarówno rzeczowniki konkretne, jak abstrakcyjne, por. drobne dłonie — małe dłonie, drobne niedopatrzenie — małe niedopatrzenie), ale istnieją też konteksty, w których może wystąpić wyłącznie przymiotnik mały. Drobny mianowicie określa tylko nazwy przedmiotów będących bryłami; nie tworzy związków z nazwami płaszczyzn (drobne

owoce, drobne odłamki, ale nie drobny placyk, drobny ogródek).

Im mniejsze różnice znaczeniowe dzielą człony szeregu syno-nimicznego, im bardziej płynne są granice ich łączliwości, tym częściej powtarzają się pewne wykolejone użycia poszczególnych bliskoznaczników. Można np. zaobserwować tendencję do utożsamiania dystrybucji czasowników zwiększyć, wzmóc, spotęgować, np. „[opinie] potęgujące tylko niezdrowe stosunki (...) wśród sportowców”. T 33/61, 6; „spotęgowanie zbrojeń”. ŻW 13/69, 6; „Na punktach granicznych wzmożono służbę porządkową". EK 78/61,1; „Myśliwi wzmogli odstrzał skrzydlatych drapieżników”. KP 109/67; „Dąży się do wzmożenia (...) eksportu". KP 109/67. W tym zespole synonimicznym w bliższym związku pozostają wzmóc i spotęgować, mające wspólne znaczenie 'uintensywnić’. Natomiast zwiększyć wyraża treść konkretniejszą: 'pomnożyć, rozszerzyć, podwyższyć’. Jeśli więc jest mowa o wzroście ilościowym, właściwsze wydaje się zastosowanie właśnie tego czasownika (zwiększyć eksport, zwiększyć liczebność służby granicznej). Za to w znaczeniu 'uintensywnić' razi on zdecydowanie, np. „Zwiększenie działalności instruktorskiej”. Chł.Dr. 93/61, 1 (zamiast wzmożenie działalności). Z kolei słowa wzmóc i spotęgować różni sfera łącz-liwośei. W wypadku wyrazu spotęgować jest ona bardziej ograniczona; czasownik^ten tworzy związki przede wszystkim z nazwa- y/ mir uczuć (spotęgować*r£iepokój, gniew, niechęćj.Cffizmó^nie pod- /-lega^ta-kim'restrykcjom, łączy się .z.rzeczownikami abstrakcyjny- ^ mi o bardzo różnej treści (wzmóc działalność, produkcję, terror, czujność, dozór, apetyt, entuzjazm, zapał); byłby więc stosowniejszy i w związku z rzeczownikiem zbrojenia (wzmóc, a nie spotęgować zbrojenia).

T Do grup synonimicznych o mało wyrazistej repartycji znaczę-r[r właściwych kontekstach, należy seria: uzyskać, osiągnąć, zyskać,

\\ -niowej członów, które wskutek tego często są stosowane w nie-zdobyć. Na przykład w zdaniu: „Spółdzielcy (...) powinni zdobyć w swoim zespołowym gospodarstwie jeszcze lepsze wyniki”.

GB 38/61, 3 — narzuca się raczej czasownik osiągnąć, w kontekście: „Układy różnych łatwych ćwiczeń (...) pomogą wam zdobyć zgrabną sylwetkę”. EP 93/61, 4 — należało użyć słowa zy-

V,-) .oyAoc'

o.,    , C „

cf i. • ‘

f

c •-■ ■-*1