CCF20100314033

110 Zagadnienia poprawności leksykalno-semantycznej

koniecznie nazwać oddawaniem się czynnościom kultu religijnego („Oddawanie się czynnościom kultu religijnego ma (...) największe znaczenie ze względu na opinię publiczną”. Chł.Dr. 93/61, 9). Czytelnik lub słuchacz ma prawo oczekiwać od autora tekstu jasnych, rzeczowych, niealuzyjnych twierdzeń i ma również podstawy do negatywnej oceny wypowiedzi, która tego elementarnego warunku nie spełnia.

Z kolei przykłady ilustrujące drugi typ użycia wyrazów ogólnych: jako środków zastępczych wobec słów z pewnością stosowniejszych, które się jednak w momencie redagowania tekstu nie nasunęły jego autorowi: „Świetny przykład dla inicjatywy w czynach społecznych naszym zdaniem znajdzie bardzo chętnych o d-biorcó w”. DzB 14/61, 3 (zamiast naśladowców); „Zwycięstwo zostało nagrodzone dużymi oklaskami”. GB 207/71, 2 (por. huczne, burzliwe, rzęsiste oklaski}; „Wiele pracy społecznej, szczególnie przy ulepszaniu nawierzchni żwirem, położyli również mieszkańcy domów przy ulicy Żwirki i Wigury”. TM 284/61, 4 (umacnianiu lub pokrywaniu nawierzchni żwirem); „Parking przy ulicy Korotyńskiego r e al i z o w any jest zgodnie z projektem”, EW 113/68, 4 (budowany); „Ograniczone gesty pojednawcze będzie mógł r ealizo wa ć tylko wtedy, jeśli przełamie zimnowojenne wpływy”. GrR 148/61, 7 (czynić gest, zdobyć się na gest itp.). Do kwestii wypełniania luk słownych w wypowiedzi elementami „uniwersalnymi”, o znaczeniach bardzo ogólnych, powrócimy jeszcze kilkakrotnie, omawiając np. zjawiska mody, szablonu leksykalnego (s. 142) lub naruszenia typowej łączliwości wyrazów (s. 199). Na ogół bowiem bezradne posługiwanie się słowami typu realizować, przeprowadzać, czynić wynika z nieznajomości lub niedostatecznego utrwalenia w pamięci twórcy tekstu charakterystycznych, ustabilizowanych związków poszczególnych słów. Nie rozwijając tu obszerniej tej kwestii, posłużmy się tylko przykładami doraźnego zastępstwa stosowniejszych i precyzyjniejszych czasowników przez ogólnikowe czynić: „Byłoby wielkim ryzykiem czynić jakieś przewidywania”. KL 100/61, 1 (snuć przewidywania); „Ta niepewność pozwala czynić rozważania na temat szans”. TM 111/68, 1 (snuć rozważania:); „Niedawno pisaliśmy o postrachu, jaki czyniły dwa misie". T 23/61, 7 (siać postrach); „Wszystkie te rady czynione są całkiem serio". Szt.Mł. 281/61, 4 (udzielać rad, dawać rady); „Sklep ten (...) czyniący zapewne imponujących rozmiarów obroty (...)”. W 133/61, 7 (osiągać obroty); „Szkodniki czynią rokrocznie olbrzymie straty". DzL 95/60, 6 (powodują straty).

Rozważania nad celowością użycia wyrazów ogólnych można zamknąć lapidarnym wnioskiem: z wyjątkiem szczególnych i rzadkich sytuacji, gdy mówiący lub piszący chce uszanować wrażliwość odbiorcy, a więc uzasadnionych zastosowań eufemistycznych — operowanie słowami ogólnikowymi tam, gdzie w sposób oczywisty narzuca się element o treści konkretniejszej, jest nie tylko zubożeniem informacji, ale przeradza się również w rażącą manierę stylową. Wypowiedź irytuje adresata swym pustosłowiem, deklaratywnością, brakiem bardziej osobistej, skonkretyzowanej oceny realiów. Nadużywane wyrazy ogólne stanowią jeden z typowych składników szablonu leksykalnego.

7. WYRAZY WIELOZNACZNE

Wiele nieporozumień między nadawcą a odbiorcą wypowiedzi wynika z użycia w niej wyrazów, które mają więcej niż jedno znaczenie. Opinia ta może wywołać wątpliwości: wiadomo, że w zasobie słownym współczesnej polszczyzny przeważają jednostki wieloznaczne, a przecież proces komunikacji językowej przebiega sprawnie i niejasność co do intencji mówiącego lub piszącego powstaje zupełnie sporadycznie. Trzeba więc uściślić nasze początkowe twierdzenie: kolizje semantyczne wiążące się z wieloznacznością składników wypowiedzi zdarzają się w określonych warunkach, tj. wtedy, gdy jej autor nie wyzyska wszystkich środków zdolnych precyzyjnie wyznaczyć w danym kontekście treść takiego „wielowartościowego” elementu. Środki te nazwaliśmy wcześniej (s. 50) determinatorami poszczególnych znaczeń. Przypomnijmy więc tylko pokrótce, że mają one charakter morfologiczny, składniowy lub leksykalny. Do nieporozumienia między uczestnikami aktu komunikacji dochodzi wówczas, gdy