CCF20100314063

178 Zagadnienia poprawności leksykalno-semantycznej

sensowność sytuacji żywienia się potem ludzkim. Ten sam mechanizm — odświeżenie zatartego znaczenia strukturalnego wyrazu wyjadacz — 'ten, co coś wyjadaj— ma następujący przykład niefortunnej konstrukcji metaforycznej: „Uczestnicy Wyścigu Pokoju, «starzy wyjadacz e» szos całej Europy”. PS 115/61, 1.

Owe wtórne, przypadkowe skojarzenia mogą też wynikać z kontrastu dwóch znaczeń realnych tego samego wyrazu — ośrodka metafory, z których jedno, zupełnie nieistotne w danym kontekście, przypomina się mimo wszystko czytelnikowi lub słuchaczowi: „Przemawiał równie szczerym językiem, nacechowanym głęboką przyjaźnią do Polski”. TR 233/61, 3. Język w tym kontekście znaczy oczywiście 'sposób formułowania myśli’, ale niezamierzona groteskowość związku nacechowany język odświeża w pamięci odbiorców jego podstawową treść 'organ anatomiczny’. „Profesor (...) — pierwsza trąba krakowskiej Filharmonii — udziela wskazówek, jak należy wciągać powietrze P 17/62, 11. Pierwsze skrzypce,

pierwsza waltornia — to potoczne określenia muzyka grającego partie solowe na pewnym instrumencie w orkiestrze. Do tej konwencji nawiązuje też wyrażenie pierwsza trąba; czytelnikowi jednak mimo woli nasuwa się inna treść potoczna tego rzeczownika: 'człowiek niezaradny, nierozgarnięty, naiwny’. I jeszcze jeden, szczególnie jaskrawy przykład wpływu niepożądanych skojarzeń ubocznych na rozumienie metafory: „Zaciera się ślady piractwa na płaszczach admirałów hitlerowskiej Kriegsmarine”. GłW 18/ 61,5.

Składniki skłóconych metafor nie zawsze różnią się treścią wyobrażeniową; często zachodzą między nimi różnice barwy stylowej lub środowiskowej. Powstają wówczas chybione konstrukcje przenośne, które trzeba zakwalifikować jako błędy z punktu widzenia kryterium stylistycznego. Brak konsekwencji stylistycznej w doborze składników metafory, ich rozbieżność chronologiczna lub środowiskowa zdarzają się zarówno w przenośniach indywidualnych, jak w konstrukcjach słownych złożonych z elementów o stałych znaczeniach przenośnych, np. „W ten sposób montowany jest szeroki z a s t ę p ludzi, którzy (...) mogą zdziałać bardzo wiele”. NRz 42/61, 2. Nowoczesna przenośnia montować, zaczerpnięta z terminologii technicznej, która nie raziłaby w związkach montować zespół, kolektyw, nie harmonizuje z podniosłym i trochę przestarzałym zastępem. Jeszcze częściej przyczyną stylistycznej niespójności przenośni staje się dysonans środków bardzo potocznych i „uczonych”, użytych w jej składzie, np. „Przewaga postawy technicystycznej (...) jest na tyle wyraźna, by w aspekcie «m owy-trawy» postawić wędrówki w stronę psychologii”. SztL 54/61, Kultura i Życie, 1; „Czas najwyższy przejść od prowizorycznych decyzji łatających dziury w problemie, do rzeczywistej pracy”. TL 232/61, 6. W ostatnim fragmencie dosadny i obrazowy zwrot łatać w czym dziury zbyt kontrastuje z pozostałymi składnikami połączenia metaforycznego: prowizoryczne decyzje, problem, należącymi do leksyki intelektualnej, abstrakcyjnej.

Mniejsza wyrazistość i „naoczność” wykolejeń, których podłoże stanowi brak harmonii stylowej elementów metafory, może nasuwać wątpliwość, czy ich piętnowanie nie jest przejawem przesadnego puryzmu, a ponadto — czy nie jest ono zbyt subiektywne, zależne od takich czy innych upodobań stylistycznych osoby oceniającej. Dodajmy, że następstwa użycia przenośni nieharmonijnych są dla procesu porozumienia znacznie mniej groźne w porównaniu ze szkodliwością metafor dwuznacznych, absurdalnych, niezrozumiałych, czyli ogólnie — „nie dopracowanych” pód względem logicznym. Nie pociągają one bowiem za sobą zniekształcenia sensu tekstu. Trzeba jednak pamiętać o tym, że wewnętrzny rozdźwięk w metaforze zupełnie niepotrzebnie zwraca uwagę odbiorców na jej mechanizm i skład słowny, a tym samym zakłóca bezpośredniość percepcji zawartej w niej treści. Dysonansowe konstrukcje metaforyczne kwalifikują się więc do oceny ujemnej z punktu widzenia kryterium funkcjonalnego.

Dysharmonia może się przejawiać zarówno w wewnętrznej strukturze metafory, w doborze jej składników, jak i w jej stosunku do otaczającego ją kontekstu bądź tematyki wypowiedzi. W tekstach informacyjnych nienaturalne nft przykład wydaje się