CCF20100314035

114 Zagadnienia poprawności leksykalno-semantycznej

wkładka, natomiast oswojonych z połączeniami typu wkładka ortopedyczna, wkładka paszportowa.

Podstawowym źródłem nieporozumień bywa konflikt znaczenia o zasięgu ogólnonarodowym — i treści profesjonalnej bądź terminologicznej. Jest rzeczą niemal pewną to, że słuchaczowi lub czytelnikowi nie nasunie się w pierwszym momencie ów odcień środowiskowo ograniczony, którego może w ogóle nie znać (np. osobliwej treści wyrazów upędzić i postęp w następującym kontekście: „Zespół upędził (...) 158 mb przekopu, obecnie uzyskuje średnio miesięcznie 69 mb postępu”. TH 284/61, 1).

Najczęściej przyczyną nieporozumień bywają wyrazy profesjonalne, używane w zawodowych odmianach polszczyzny (np. w języku marynarzy, kierowców itp.), które z punktu widzenia normy ogólnopolskiej stanowią neosemantyzmy (por. kot 'rodzaj kotwicy’, szklanka 'śliska nawierzchnia’, trup 'stary samochód’). Ich znaczenia środowiskowe bowiem albo są odbiorcy w ogóle nie znane, albo przynajmniej nie narzucają mu się z taką oczywistością, jak treść o zasięgu ogólnym. Na przykład zdanie: „Jest to ślusarz o nachyleniu precyzyjnym”. EW 105/61, 5 — przypomina czytelnikowi w pierwszej chwili podstawową treść wyrazu nachylenie: 'skłon, zgięcie’, a informację o tym, że „wszystkie łóżka szpitalne są bez przerwy obło żon e”. (TM 110/67), odbierze on przez pryzmat ogólnopolskiego znaczenia czasownika obłożyć 'pokryć czym ze wszystkich stron’ (zeszyt obłożony papierem, mięso obłożone lodem itp.). Oczywiście o dłużej trwającym nieporozumieniu nie może być mowy, wystarczy jednak ów krótki moment niepewności, konfrontacji obu możliwych treści, aby pobudzić reakcję komiczną wprowadzonego w błąd odbiorcy. Będzie ona z pewnością towarzyszyła lekturze następującego zdania: „Budowniczowie elektrowni Pątnów odnieśli nowy sukces, osadzając (...) na stanowisku potężny transformato r”. KP 109/67. Źródłem takiego rozbawienia bywa dla laika słownictwo sprawozdawców sportowych, obfitujące w neosemantyzmy profesjonalne. Komiczne wyobrażenia mogą np. wywołać następujące fragmenty tekstów sportowych: „Gawadzki chytrze przerzuca wybiegającego bramkarza”. T 28/61, 2; „Mają za przeciwnika drugi garnitur”. TR 284/61, 4; „Pomorzanin, Baildon, Polonia walczyć będą o spade k”. TR 282/61, 4; „Bramkarz paradował (...) w sytuacjach niebezpiecznych”. KSz 136/61, 5; „Piekielną bombę Nowickiego wyjął z okienka Konieczko”. Sp. 80/61, 3. Efekt komiczny potęguje uświadomienie sobie obelżywej niekiedy treści ogólnonarodowej owych profesjonalizmów, jak w zdaniach: „Na Kondratową udają się nasi czołowi kombinat o r z y”. EW 259/58/6; „Widać, że [narciarki] są świetnie objeżdżon e”. PS 142/55.

Zdarza się jednak, że właśnie odcień profesjonalny ściślej się w świadomości ogółu kojarzy z pewnym wyrazem lub wyrażeniem niż możliwe, ale wyjątkowo chyba tylko realizowane znaczenie ogólne. Związek odłączyć od matek, kojarzący się ze sferą hodowli zwierząt domowych, został właśnie tak doraźnie użyty w zupełnie innym kontekście, w którym oczekiwałoby się raczej zwrotu rozłączyć z matkami: „Mali pacjenci nie będą musieli zajmować łóżek szpitalnych (...) i nie będą odłączani od matek”. ŻW 264/77, 1. I jeszcze — nieco drastyczny — konflikt dwóch znaczeń profesjonalnych: „Był trudny do pokrycia, swobodnie więc centrował”. PS 131/61, 3.

Na koniec warto zasygnalizować istnienie dwuznaczności o podłożu już właściwie nie leksykalnym, lecz morfologicznym bądź składniowym. Homonimia rzeczownika łamanie stwarza możliwość niewłaściwej interpretacji następującego fragmentu: „Jesteśmy za biedni na taki luksus, jak łamanie nóg naszych zawodnik ó w”. T 23/61, 3. Autor zdania nie zwrócił uwagi na to, że formację łamanie można powiązać nie tylko z czasownikiem zwrotnym łamać się (noga zawodnika się łamie), ale i z czasownikiem czynnym łamać (co) (ktoś łamie zawodnikowi nogę).

Z kolei przykład dwuznaczności o podłożu składniowym: „Funkcjonariusze Miejskiego Przedsiębiorstwa Oczyszczania zabierają się do roboty i bez zwilżania chodników wznoszą tumany kurzu”. GłO 22/61, p. Związek bez zwilżania chodników został tu użyty jako ekwiwalent przyczy-