CCF20100314036

116 Zagadnienia poprawności leksykalno-semantycznej

nowej konstrukcji zaprzeczonej (ponieważ nie zwilżają chodników...). Można go jednak interpretować również inaczej — w znaczeniu przyzwolonym (Chociaż nie zwilżają chodników...), a wówczas treść całej wypowiedzi staje się zabawnie absurdalna. Nierzadkie są wreszcie przykłady dwuznaczności o podłożu mie-; szanym, semantyczno-składniowym, wynikające z zastosowania wieloznacznego wyrazu w niefortunnej konstrukcji syntaktycz-nej, np. „Jeżeli postanowiliśmy (...) skonstruować silnik wysokoprężny, dlaczego mamy wahać się z kabiną?”. TL 128/ /66, 4. Autor zdania użył czasownika wahać się w znaczeniu 'przejawiać brak pewności, odwlekać decyzję’ (wahać się z kabiną 'wahać się co do podjęcia decyzji o produkcji kabiny’). Problem polega jednak na tym, że konstrukcja wahać się z czym jest zupełnie nietypowa dla tego czasownika, jeśli występuje on w znaczeniu 'przejawiać niepewność, odwlekać postanowienie’; można nawet przypuszczać, że powstała ona doraźnie pod wpływem składni czasowników synonimicznych zwlekać, ociągać się (z czym). Natomiast w sposób całkowicie naturalny może w takim kontekście dojść do aktualizacji innej treści: 'kołysać się’; zwrot ten znaczyłby wtedy 'wychylać się rytmicznie wraz; z kabiną, np. w jej wnętrzu’. Konfrontacja tych dwóch tak odległych znaczeń może wywołać reakcję komiczną odbiorcy.

Wydaje się, że większości błędów podobnych do tych, które zostały tu przytoczone, niepodobna uniknąć, zwłaszcza w wypowiedzi ustnej, improwizowanej. Pułapkę na piszących i mówiących zastawia tu sam język. Uwaga twórcy tekstu koncentruje się bardzo silnie na tej treści, którą zamierza on przekazać odbiorcy; wszystkie inne znaczenia użytego wyrazu są w tym momencie z jego świadomości wyłączone; może więc nie dostrzec potencjalnej groźby dwuznaczności. Uchwyci ją jednak natychmiast niczym się nie sugerujący adresat wypowiedzi. Jedyna wskazówka normatywna, jaka tu się nasuwa — to bardzo ogólny apel o zwiększenie udziału refleksji w toku kompozycji tekstu, o rozważenie wszystkich właściwości znaczeniowych słów, które się do niego wprowadza. I jeszcze jedno: zasada maksymalnej skrótowości, ekonomii językowej nie powinna działać w kontekstach wyrazów wieloznacznych; im więcej w nich wyrazistych determinatorów tej, a nie innej ich treści, tym większe szanse, że intencje twórcy wypowiedzi zostaną zrozumiane właściwie i nie wywołają nie zaplanowanego efektu komicznego.

8. WYRAZY O OGRANICZONYM ZASIĘGU ŚRODOWISKOWYM LUB STYLOWYM

Przeważającą część zasobu słownego współczesnej polszczyzny stanowią tak zwane wyrazy wspólnostylowe, używane we. wszystkich środowiskach i typach kontekstów, neutralne uczuciowo. W każdej jednak odmianie języka służącej zaspokajaniu bardziej wyspecjalizowanych potrzeb komunikatywnych, np. w gwarze środowiskowej czy profesjonalnej, w stylu funkcjonalnym —- wytwarza się warstwa leksyki swoistej, działają też pewne odrębne mechanizmy jej pomnażania. W stylu artystycznym ową osobliwą warstwę słowną stanowią poetyzmy (ruń, nieboskłon, rubieże, lazurowy), w stylu naukowym — terminologia poszczególnych dziedzin wiedzy oraz wyrazy abstrakcyjne, nazwy zjawisk wykrywanych w drodze analizy intelektualnej (współzależność, przeciwieństwo itp.). Bogate słownictwo o charakterystycznym zabarwieniu wartościująco-emocjonalnym ukształtowało się na gruncie stylu potocznego, funkcjonującego w sferze kontaktów koleżeńskich i rodzinnych. Własne systemy nazw, często w ogóle niezrozumiałych dla laików, powołują do życia środowiska połączone silnymi, nieformalnymi więzami: uczniowskie, aktorskie, sportowe itp.

Poza takimi zróżnicowaniami, które mają podłoże socjalne, w języku przejawia się inny jeszcze podział słownictwa: wyodrębniają się mianowicie zespoły słów służące tzw. zabarwieniu tonalnemu wypowiedzi, tj. nadawaniu jej pewnego tonu stylistycznego: podniosłego, żartobliwego, rubasznego itp. (porównajmy podniosłe spożywać, żartobliwe wsuwać i trywialne ćpać). Znaczną część wyrazów podniosłych stanowią elementy przestarzałe, nadające wypowiedzi pewną patynę. Z tej samej warstwy słów dawnych wywodzą się jednak i wyrazy żartobliwe, ironicz-