CCF20100314044

132 Zagadnienia poprawności leksykalno-semantycznej

z jego dawnym zakresem znaczeniowym, ale i z nową, „stylistyczną” tradycją wartościowania posiadać jako staranniejszego, pisanego odpowiednika mieć. Jako słowo książkowe posiadać razi na przykład w tekstach specjalnych, w technicznym opisie przedmiotów: „Kocioł posiadający zawory bezpieczeństwa”, GłW 42/ 61, 6; „Urządzenie to posiada dwa podnośniki”. ŻWoln. 113/69, 4; „Każda z czterech tarcz posiada średnicą 3 m”. W 78/61, 8; „Koła posiadają wymiary 8-10 cali”. W 79/61, 4. A zatem posiadać staje się stopniowo dubletem czasownika mieć, wypiera go z różnych kontekstów, zatracając jednak przy tym wszystkie swoje indywidualne cechy semantyczne. Nie jest to zapewne kres ekspansji tego modnego czasownika, zaczyna się on bowiem pojawiać i w takich związkach, w których nie używa się słowa mieć, np. „Przeciwnicy posiadali kilka ładnych pozycji”. TR 185/61, 4 (pozycją w znaczeniu 'punkt wyjścia do ataku, do strzału itp.’ można tylko zająć lub zdobyć); „Letni rozkład pociągów posiada wiele zasadniczych zmian”. KL 108/61, 1; „Klocek drzewa bubingo posiada ponad 9 m^s surowca”. GB 45/61, 3 (rozkład zawiera zmiany; klocek zawiera 9 m³ surowca). Warto przypomnieć słowa Witolda Doroszewskiego dotyczące tego czasownika: „Mamy tu do czynienia z charakterystycznym objawem ulegania przez mówiących i piszących urokowi wyrazu robiącego wrażenie większej powagi i niepowszedniości niż zwykłe mieć. Jest to jeden z wypadków manierowania się mowy potocznej pod wpływem urzędowego szablonu, a także zacierania się różnicy znaczeniowej między wyrazami niezupełnie jednoznacznymi”. (KS 121).

Proces wykraczania nowych użyć wyrazu modnego poza granice wyznaczane jego żywym znaczeniem strukturalnym można także ukazać na przykładzie czasownika pogłębiać. Jego związki słowotwórcze narzucają mu treść 'czynić głębszym’, w sensie dosłownym lub przenośnym (pogłębiać studnią — pogłębiać wiedzą). Kryterium więc poprawności jego nowszych związków może być stwierdzenie, czy użyty w nich rzeczownik może wystąpić w połączeniu z przymiotnikiem głęboki (por. poprawne konstrukcje pogłębiać smutek, pogłębiać rozłam — głęboki smutek, głęboki rozłam). Pewne wyjątki od tej zasady motywują się działaniem analogii, np. nie razi związek pogłębiać wiadomości, choć nie istnieje paralelne połączenie głębokie wiadomości; jest to jednak odwzorowanie konstrukcji pogłębiać wiedzę. Natomiast większość nowych połączeń typu „pogłębiać styl pracy” Szt.L 15/61, 6, „pogłębiać czytelnictwo” GrR 141/61, 11 nie ma nawet takiej pośredniej motywacji; w sposób nieuprawniony czasownik pogłębiać wkracza tu do typowych kontekstów swych synonimów: bliższych (polepszać, poprawiać) i dalszych, np. zacieśniać (por. „pogłębiać stosunki z bratnimi państwami” ŻW 109/73, 1). W wielu połączeniach pogłębiać występuje w ogólnikowej funkcji znaczeniowej 'wzmagać, uintensywniać’ („Pogłębia się stabilizacja załóg”. GK 280/61, 4). Niektóre jednak użycia tego czasownika jako sygnału intensywności procesu popadają w jaskrawą sprzeczność logiczną z jego tradycyjną treścią, motywowaną żywym znaczeniem strukturalnym 'czynić głębszym’. A oto przykłady: „Konieczne jest pogłębienie związków ze społeczeństwem”. GK 41/61, 3; „Pogłębia się więź środowisk polonijnych z ojczyzną”. TM 280/61, 1; „Pogłębianie linii zjazdu”. SłL 105/61, 2; „Postępy (...) będą się pogłębiać w następnych latach”. Kul. 28/62, 2; „Pogłębia się zasadniczy zwrot w stosunkach między narodem polskim a rosyjskim”. DzL 95/60, 1. Konflikt znaczeniowy polega tu na tym, że linia (i chyba związek, więź) w znaczeniu dosłownym — to zjawisko ujmowane na płaszczyźnie, a więc właśnie nie mające „głębokości”; postęp, zwrot kojarzą się z ruchem poziomym (w przód — w tył), pogłębiać zaś sygnalizuje ruch pionowy w dół. Oczywiście sprzeczność ta dotyczy znaczeń realnych obu wyrazów, wystarczy to jednak, aby i ich użycia przenośne uznać za nieharmo-nijne i alogiczne.

Wskutek nadmiernego rozszerzenia zakresu użyć wyrazów modnych następuje nie tylko zatarcie właściwego im znaczenia strukturalnego (np. pogłębiać 'czynić głębszym’), ale i swoista reorganizacja ich treści leksykalnej: jej uboczne cechy wysuwają się często na plan pierwszy, dotychczas zaś główne — albo w ogóle zanikają, albo stają się drugorzędnymi. Na przykład żywe związki słowotwórcze przymiotnika poważny z wyrazem powaga narzucały mu kilka odcieni znaczeniowych, od treści 'charakteryzujący