CCF20100314049

142 Zagadnienia poprawności leksykalno-sernantycznej

„chłopi francuscy nie mogą podjąć żadnych kroków przeciw niedźwiedzio m”. (EW 200/61, 1), że w ciepłym pomieszczeniu „Świnia zużywa mniej energii na utrzymanie temperatury ciała i może ją przeznaczyć, na produkcją mięsa i tłuszczu”. Chł.Dr. 96/61, 10.

Wynika to z kolejnej właściwości szablonu słownego: składają się nań wyrazy o znaczeniach bardzo ogólnych — nie nazwy konkretnych zjawisk, lecz nazwy klas, kategorii. Potoczny dowcip o nazywaniu w nomenklaturze oficjalnej kwiatów „ciętą masą towarową” nie odbiega znowu tak daleko od rzeczywistości, skoro teksty prasowe informują nas, że „skupiona masa nadwyżek rolnych w zupełności się mieści w kiosku”, (cyt. za Szp. 30/57), że „wywłaszczenie nie załamie bazy paszowe j”. KL 121/ 61, 3, że zakład „wykonuje planowo (...) przyjęte terminy poszczególnych etapów deglomeracji”. Dz L 111/68, 5.

Zasób środków szablonowych składa się właśnie z takich słów-etykiet, zastępujących szczegółowe nazwy przedmiotów, procesów i właściwości. Na przykład czasownik zaistnieć bywa używany zamiast słów: zdarzyć się, nastąpić („Pogotowie Ratunkowe wezwane zostało do wypadku, jaki zaistniał na ulicy”. GB 185/71, 6), a także czasowników o zupełnie już konkretnej treści, np. wybuchnąć (o pożarze): „Warunkiem skutecznego działania w wypadku zaistnienia pożaru jest posiadanie zbiorników wodnych”. GB 183/71, 4. Słowo ustawić może określać czynności projektowania, instruowania, organizowania itp. („W organizacyjnym ustawieniu spraw sprzętu zabrakło jednej sprawy”, GB 187/71, 3). Przeprowadzić, 'dokonać zastępują każdy właściwie czasownik szczegółowy, np. „Nikt nie straci plonów upraw, których dokonał przed scaleniem”. GrR 56/68, 5 [które zasiał...); „Podróży na księżyc będzie można dokonać w ciągu niecałych pięciu dób”. GłK 239/61, 1 [odbyć podróż); Ta wielka akcja dokonana została po raz pierwszy”. (GB 20/61, 1 — zorganizowana); „Stadion nie nadawał się do przeprowadzenia tak poważnej imprezy”. Sport. 36/61, 4 [urządzenia); „Uczestnicy spotkania postanowili przeprowadzić (...) dzień walki przeciwko terrorowi”. (TM 280/61, 1 — zorganizować). Rolę takiej swoistej „atrapy” różnych czasowników konkretnych odgrywa też stereotypowy zwrot mieć miejsce, np. „Pogłoski (...) miały miejsce po ostatnim pojedynku sparingowym”. (Eli. 128/61, 6 — zamiast rozpowszechniły się, zaczęły się szerzyć)-, „Jakie tajemnicze procesy miały miejsce w bunkrach?” (EP 129/61, 2 — zachodziły, następowały); „Takie kwiatki miały nawet miejsce w tym dniu”. NRz 44/61, 3 (zdarzały się); „Zjawisko kultu jednostki miało miejsce (...) w okresie lat 1948 - 1953”. TR 278/61, 2 (występowało) itp.

Wśród rzeczowników można np. wskazać takie uniwersalne „słowa-wytrychy”, jak platforma, płaszczyzna („działanie (...) na wszystkich płaszczyznach pracy”. ŻWoln. 107/73, 1), kierunek (zamiast sposób, metoda, por. „Jedno z pytań ankiety dotyczyło kierunków użytkowania przyszłego pojazdu”. Mark. Czasop. techn.), szczebel (zamiast: instytucja, instancja, organ, jednostka władzy). Nadużywanie owych słów-kluczy w różnych kontekstach, nieraz nie zharmonizowanych z ich podstawową treścią, doprowadza do ich swoistej dewaluacji. Wyraz problem odnosił się kiedyś do przedmiotu dociekań naukowych, do spraw, których interpretacja wymagała znacznego wysiłku intelektualnego; dziś problemem staje się każda błahostka (por. „Innym ważnym problemem jest śnieg zalegający dachy”. (SłP 13/79); „Problem przekupek jest dość skomplikowany”. (SłP 84/76). Tak samo „spaupe-ryzowało się” zresztą i słowo zagadnienie (np. „Skupianie się wyłącznie na zbieraniu autografów wybitnych muzyków byłoby niepotrzebnym zawężeniem zagadnienia”. Przekr. 10/80). Nadmierna' powtarzalność właściwa środkom szablonowym zaciera ich pierwotną wyrazistość, banalizuje je. Taki los staje się udziałem modnych i przez to przekształcających się w stereotypy metafor w rodzaju wyrazów fala, kroki, wachlarz, owoce itp. Te cechy, które były ich atutem w początkach ekspansji — zabarwienie emocjonalne, świeżość skojarzeń — w niektórych kontekstach całkowicie zbladły, w innych — obracają się nawet przeciw nim. Jeśli bowiem przypadkowo nastąpi zharmonizowanie innych składników wypowiedzi z ich pierwotnym znaczeniem realnym, odżywa w sposób karykaturalny zatarta już obrazowość. Tu właśnie tkwi przyczyna tak częstego mimowolnego komizmu sformu-