CCF20100314050

144 Zagadnienia poprawności leksykalno-semantycznej

łowań szablonowych. Bawi na przykład wyrażenie „utylizacja szerokiego wachlarza (...) odpadów” (Mark. Czasop. teehn.), bo z wyobrażeniem tego bądź co bądź przedmiotu zbytku / niezupełnie harmonizuje obraz bezużytecznych resztek wyrzucanych do śmieci. Z innych względów komiczne jest zdanie: „Ten szeroki wachlarz miłośników i znawców literatury powinien również w przyszłości być zachowany”. (PK 50/55), bo trudno sobie wyobrazić w takim układzie grono osób. Nieharmo-nijnym tłem dla tej metafory jest też słownictwo specjalne, np. „300 źródeł o bardzo szerokim wachlarzu ich składu chemicznego”. NRz 162/58, 5. Zacytujmy jeszcze niezbyt sensowne rozwiązywanie wachlarza, omawianie wachlarza i poznanie wachlarza („Rozwiązanie w perspektywie szerokiego wachlarza problemów społeczno-ekonomicznych”. GK 280/61, 3; „Omówiono szeroki wachlarz spraw”. TM 285/61, 1; „poznanie szerokiego wachlarza prac ratowniczych”. GłW 34/61, 2). Wyrazista przenośnia owoce (we wtórnym znaczeniu 'wyniki, rezultaty’) często kłóci się z urzędowymi lub zbyt intelektualnymi kontekstami, w których bywa używana, np. podsumować owoce, ustabilizować owoce, utrwalać owoce, zasłużone owoce czy przemyśleć owoce („Owoce tej wizyty będzie można podsumować po jej zakończeniu”. GCzęst. 2/59, 2; „Ustabilizowanie owoców zwycięstwa”. GłP 110/67; „Utrwalenie owoców wielkiego zwycięstwa”. DzL 111/68; 1; „Ten styl pracy (...) musiał (...) przynieść zasłużone owoce”. Sport. 34/61, 2; „Pisarz stara się zmusić czytelnika do przemyślenia owoców koncepcji rasistowskich”. TL 346/56, 6).

Im bardziej obrazowa i „nasycona” emocjonalnie była kiedyś treść takiej stereotypowej dziś przenośni — tym intensywniejszy: efekt komiczny wywołuje mimowolne jej odświeżenie w źle dobranym kontekście. Walory ekspresywne wyrażenia pierwsze jaskółki (zmiany, poprawy itp.) doprowadziły do jego nadużycia. Zaczęło się ono pojawiać w takich oto nonsensownych zastosowaniach: „Ku radości smakosza-turysty jaskółki gastronomicznej odnowy pojawiają się przy szlakach. Pilnie tylko trzeba uważać, by (...) nie poszły w ślady sławniejszych koleżanek — z neonami, ale ze... znaną kuchnią”. (TL 19.XI.1967); „Pantofelki zachowują swój wydłużony kształt (...). Tu i ówdzie ukażą się pierwsze jaskółki o obcasach wciąż jeszcze cieniutkich, ale nieco zniżonych i lekko ściętych czubkach”. („Niedziela” marzec 1959, numer świąteczny); „W tym niewielkim dorobku można już było wyłowić pierwsze jaskółki nowej koncepcji”. (NK 51 - 52/55).

Zbyt częste powtarzanie banalizuje nie tylko poszczególne-związki o charakterze przenośnym. Temu samemu procesowi podlegają i całe dziedziny metaforyki, nadmiernie — wskutek panującej na nie mody — eksploatowane przez twórców wypowiedzi. Bezpośrednio po wojnie niezwykłą popularność zyskały metafory-odwołujące się do terminów wojskowych, typu ofensywa czytelnicza, front kulturalny, mobilizacja do zadań produkcyjnych, uzbrojenie ideologiczne. Odpowiadały bowiem charakterowi czasów powojennych, rzeczywistym zmaganiom z piętrzącymi się-trudnościami. Wkrótce jednak nadużycie tych przenośni w kontekstach, które nie wymagały ukazywania paraleli z walką zbrojną, przełamywaniem oporu wroga itp., pozbawiło je całej świeżości i ekspresywności. Dziś niektóre utarte związki przenośne-z tego zakresu, np. bić się o co, na froncie czego, stały się typowymi składnikami szablonu słownego, inne, mniej zbanalizowane,. wydają się zbyt intensywne, hiperboliczne w stosunku do wymagań współczesnej tematyki (np. „Rady Narodowe (...) nie zajmują się przezwyciężeniem przepracowania kobiet”. SłP‘ 116/69, 3) „Uzbrojenie naszej wsi w drogi bite to treść (...). wielu postulatów wyborczych”. KL 123/61, 2; „Pisarz pragnie-atakować poprzez intelektualne doznania”. SłL 32/61, 4 itp.)..

Można się obawiać, że ten sam los — zatrata ekspresji, spowszednienie — spotka nadal modną, ale i coraz bardziej nadużywaną metaforykę odwołującą się do pojęć z zakresu budownictwa. Porównajmy ze związkami tradycyjnymi budowa lepszej’ przyszłości, odbudowa zaufania dzisiejsze, niedostatecznie chyba umotywowane, metaforyczne użycia słownictwa tego typu: „odbudowa pogłowia zwierzęcego”. SłP 14/78; „przebudowa wyglądu zewnętrznego fontanny”. KL 136/61, 3; „[zawodnicy] szybko zdobywają teren, budując wszystkie akcje prawą stroną”. GłP 114/' 69, 8; „Pomocnicy (...) nie zapomnieli (...) o budowaniu akcji za~ 10 — Kultura...