CCF20110405036

440 Magia, nauka i religia

i przedmiotem porównań. Jeśli twój sąsiad ma więcej bydła, więcej żon, jest zdrowszy i potężniejszy od ciebie, wówczas ze wszystkim tym, co posiadasz i czym jesteś, czujesz się od niego gorszy. Natura człowieka jest taka, że jego pragnienia mogą być zaspokojone zarówno przez własny sukces, jak i przez niepowodzenia innych. Takiej społecznej grze dążeń i przeciwdążeń, ambicji i niechęci, sukcesów i zawiści odpowiada gra magii i przeciwmagii, magii białej i magii czarnej.

W Melanezji, gdzie badałem ten problem bezpośrednio, nie ma ani jednego działania magicznego, któremu nie towarzyszy przekonanie o istnieniu jego przeciwdziałania. Jeśli ma ono większą moc, niweczy skuteczność pierwszego. W niektórych typach magii, na przykład w magii uzdrawiającej i magii choroby, formuły magiczne wręcz występują parami. Czarownik ucząc się sposobu wywoływania określonej choroby, równocześnie przyswaja sobie formułę i rytuał, które mogą zupełnie zlikwidować skutki złej magii. W magii miłości istnieje wiara, że jeśli, chcąc zdobyć względy tej samej osoby, wypowie się równocześnie dwie formuły, to ta formuła, która będzie silniejsza, przezwycięży słabszą. Ponadto istnieją dodatkowe zaklęcia, które wypowiada się po to, by oddalić uczucia cudzej kochanki lub żony. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy owa dwoistość magii jest na całym świecie tak konsekwentnie realizowana, jak na Trobriandach, jest jednak pewne, że wszędzie istnieją jej bliźniacze siły: biała i czarna, pozytywna i negatywna. Niepowodzenia magii można więc zawsze przypisać zawodnej pamięci, niedbałości w wykonywaniu rytuału i w przestrzeganiu tabu i co równie ważne, spełnieniu przeciwmagii przez kogoś innego.

Możemy teraz dokładnej przedstawić zarysowaną wcześniej relację między magią i nauką. Podobieństwo magii do nauki wyraża się w tym, że ma ona zawsze określony cel, ściśle związany z instynktami, potrzebami i dążeniami człowieka. Sztuka magiczna jest więc skierowana na realizację celów praktycznych. Podobnie jak inne formy sztuki i rzemiosła rządzi się teorią, systemem zasad, które określają,, w jaki sposób należy przeprowadzić działanie, aby było skuteczne. Analizując zaklęcia, rytuały i substancje magiczne, stwierdziliśmy, że są one podporządkowane licznym założeniom ogólnym. Zarówno nauka, jak i magia rozwijają specjalną technikę. W magii, tak jak i w innych formach sztuki, człowiek może zniweczyć rezultat swojej wcześniejszej działalności lub naprawić szkodę, którą wyrządził. Wydaje się, że magia czarna i biała ściślej odpowiadają sobie ilościowo, a następstwa czarów są

0    wiele skuteczniej likwidowane przez przeciwczary, niż to jest możliwe w wypadku jakiejkolwiek sztuki użytkowej czy rzemiosła. Magia i nauka wykazują zatem pewne podobieństwa i za sir Jamesem Frazerem możemy magię trafnie określić mianem pseudonauki.

Nietrudno wyśledzić fałszywą postać tej pseudonauki. Nauka, nawet w formie prymitywnej wiedzy człowieka dzikiego, ma za podstawę uniwersalne doświadczenie życia codziennego, doświadczenie zdobywane w procesie walki człowieka z przyrodą o byt

1    bezpieczeństwo, oparte na obserwacji i utrwalone przez rozum. Podstawą magii natomiast jest specyficzne przeżywanie stanów emocjonalnych, w których człowiek obserwuje nie przyrodę, lecz samego siebie, w których prawdę poznaje nie poprzez rozum, lecz poprzez grę uczuć we własnym organizmie. Nauka opiera się na przekonaniu o słuszności korzystania z doświadczeń, wysiłków i posługiwania się rozumem, magia zaś — na wierze, że nadzieja nie może zawieść, a pragnienie oszukać. Teorie naukowe są narzucone przez logikę, magiczne — przez kojarzenie wyobrażeń pod wpływem pragnień. Jest empirycznie sprawdzone, że cała wiedza racjonalna i cała wiedza magiczna zawierają się w innych typach tradycji, innych kontekstach społecznych i wyrażają się w innych typach działań, a dzicy bez trudu dostrzegają wszystkie te różnice. Wiedza racjonalna tworzy sferę profanum, magiczna natomiast — otoczona obrzędami, tajemnicami i tabu — stanowi połowę sfery sacrum.

MAGIA I RELIGIA

Zarówno magia, jak i religia powstają i funkcjonują w sytuacjach stresu emocjonalnego: w przełomowych momentach życia, w chwilach niepowodzeń w ważnych przedsięwzięciach, w obliczu