CCF20110405037

442 Magia, nauka i religia

śmierci i inicjacji, nieszczęśliwej miłości i nienasyconej nienawiści.. Zarówno magia, jak i religia dają możliwość ucieczki z takich sytuacji, z których praktycznie nie ma wyjścia, jak tylko przez rytuał i wiarę w sferę rzeczy nadprzyrodzonych. W religii sfera ta obejmuje wiarę w duchy, dusze, pierwotne przeczucie opatrzności, opiekunów tajemnic plemiennych; w magii — wiarę w pierwotną siłę i skuteczność magii. Zarówno magia, jak i religia znajdują oparcie w tradycji mitologicznej, funkcjonują w atmosferze cudowności, stale objawiając swoją moc dokonywania cudów. Obie obwarowane są obrządkami i tabu i to właśnie oddziela ich działania od działań świata profanum.

A czym magia różni się od religii? Jako punkt wyjścia naszych rozważań przyjęliśmy rozróżnienie najbardziej wyraźne i najłatwiej uchwytne: w ramach sfery sacrum zdefiniowaliśmy magię jako sztukę praktyczną składającą się z czynności będących środkami do osiągnięcia określonych celów, które mają nastąpić później, re-ligię natomiast jako zespół czynności samowystarczalnych, stanowiących cel sam w sobie. Możemy teraz przeanalizować tę różnicę bardziej dogłębnie. Praktyczna sztuka magii ma swoją ograniczoną, ściśle określoną technikę: zaklęcie, rytuał i warunki, które musi spełnić osoba wykonująca czynność magiczną, tworzą jej niezmienną trójcę. Religia, ze względu na złożoność postaci i celów, nie dysponuje tak prostą techniką, a jej jedności nie można dostrzec ani w formie jej czynności, ani też w jednolitości jej treści, lecz raczej w funkcji, którą pełni, i w wartości wiary i rytuału. Dalej, wiara w magię, zgodnie z jej praktycznym charakterem, jest niezwykle prosta. Jest zawsze potwierdzeniem ludzkiej zdolności do wywoływania określonych skutków dzięki określonemu zaklęciu i rytuałowi. Wiara religijna natomiast obejmuje cały świat zjawisk nadprzyrodzonych. Panteon duchów i demonów, dobroczynne moce totemu, duchy opiekuńcze, plemienny wszechojciec, wizja przyszłego życia — wszystko to składa się na drugą, ponadnaturalną rzeczywistość człowieka pierwotnego. Mitologia religijna jest również bardziej zróżnicowana i złożona, a także bardziej twórcza. Skupia się zazwyczaj na różnych dogmatach wiary i rozwija je

Sztuka magii i moc wiary

443

w kosmogonie, w opowieści o bohaterach kulturowych, w relacje o dokonaniach bogów i półbogów. Mitologia magiczna, pomijając jej wartość, jest ustawicznym chełpieniem się pradawnymi osiągnięciami człowieka.

Magia, jako szczególna umiejętność osiągania szczególnych celów, we wszystkich swoich przejawach stała się kiedyś własnością człowieka i musiała być przekazywana bezpośrednio z pokolenia na pokolenie. Dlatego też od najdawniejszych czasów pozostaje w rękach specjalistów, a pierwszą profesją rodzaju ludzkiego jest zawód czarownika lub czarownicy. Religia natomiast w warunkach pierwotnych jest sprawą wszystkich, w której wszyscy w równej mierze biorą czynny udział. Każdy członek plemienia musi przebyć rytuał inicjacji, później sam wtajemnicza innych. Każdy opłakuje, lamentuje, kopie grób i czci pamięć; we właściwym czasie przychodzi jego kolej, sam jest opłakiwany, a pamięć jego czczona. Duchy są dla wszystkich i każdy zostaje duchem. Jedyna specjalizacja w religii — wczesny mediumizm spirytualistyczny — nie jest zawodem, lecz osobistym darem. W magii istotną rolę gra magia czarna i biała, w religii natomiast na poziomie pierwotnym istnieje tylko niewielka różnica mię*dzy dobrem i złem, między siłami dobroczynnymi i wrogimi. Wynika to między innymi z tego, że magia ma charakter praktyczny, jej celem jest osiąganie bezpośrednich, ilościowych rezultatów. Wczesna religia natomiast, choć w istocie swej jest duchowa, ma do czynienia z nieuchronnością, z nieodwracalnymi wydarzeniami, z siłami i istotami nadprzyrodzonymi, tak więc odwracanie skutków działalności człowieka nie mieści się w jej zakresie. W świetle badań antropologicznych;teza głosząca, że bogów we wszechświecie zrodził strach człowieka, jest bez wątpienia fałszywa.

Chcąc uchwycić różnicę między religią i magią, a także uzyskać jasny obraz trójelementowej konstelacji magii, religii i nauki, przeanalizujemy krótko ich funkcje kulturowe. Funkcja i wartość wiedzy pierwotnej zostały już określone i w istocie nietrudno je pojąć. Dzięki zaznajomieniu człowieka z otoczeniem, dzięki umożliwieniu mu korzystania z sił przyrody nauka — wiedza pierwotna — obda-